Navoiy innovatsiyalar instituti «tasdiqlayman»
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
15.7.
POL KRUGMANNING MEGAIQTISODIYOT BILAN BOG‘LIQ MODELI Oltmish birinchi sonli Nobel mukofoti laureati Priston universiteti professori Pol Krugman (1953-yil 28-fevral) ga “savdo tarkibining tahlili va iqtisodiy faollikning geografik taqsimoti” uchun oldi. Uning mukofotlanishi jahon moliyaviy tizimida yirik inqiroz bilan barobar keldi. U iqtisodiy georafiya kashfiyoti bilan tanilgan Nobelchilar orasidagi eng yosh olimdir. 1991-yili u Klark nomidagi iqtisodiy unvon sohibi. 1995-yil Adam Smit mukofoti laureatiyati. 2000-yil Rektenvald, 2004-yil Austriya shahzodasi mukofotlari sovrindori. 1997-yildan beri Myunxen iqtisodiy tadqiqotlar Markazining doimiy a’zosi. Iqtisodiy va moliyaviy masalalarni tadqiq qiluvchi “O‘ttizlik guruhi” a’zosi. 2000-yildan beri “New York times” jurnalida doimiy iqtisodiy maqolalari bilan qatnashuvchi kolumnist hisoblanadi. Massachuset texnologiya universitetida yigirma to‘rt yoshida filosofiya doktorligini (PhD) olgan Pol 1979-yili “o‘sib boruvchi qaytim, monopolistik raqobat va xalqaro savdo” (“Increasing Returns, Monopolistic Competition and Intyernational Trade”) katta hajmga ega bo‘lmagan maqolasida nima sababdan mamlakatlar bir xil tovarlarni eksporti bilan, bir xil tovarlarni importi bilan shug‘ullanishini oddiy model orqali tushuntirib bergan. Uning mulohazalariga ko‘ra, bir-biriga o‘xshash tovarlar bilan almashuvni amalga oshirganda, sekin astalik bilan iste’molchilar o‘zlarining bu boradagi mutaxassisliklarini oshirib boradi. Iste’molchilar turli ko‘rinishdagi tovarlarni sotib olishni xohlaydi, shu jumladan maxalliy tovarlarga o‘xshab ketadigan import tovaralarini ham. Masalan, Amerikaliklarning ba’zilari “Audi”, ba’zilari nemislarni “Ford” moshinalarini sotib olishni xohlaydi. Polning qarashlari David Rikardo, Eli Xeksher va Bertil Olinlarning xalqaro mehnat taqsimoti haqidagi g‘oylarining davomiy ko‘rinishidir. Chunki XX asr o‘rtalariga 388 kelib, xalqaro iqtisodiy munosabatlarda yangicha yondashuv olimlar o‘rtasida izlanshlarga sabab bo‘lmoqda bo‘ldi. Krugman tomonidan taklif qilingan model oddiy, ammo yirik hajmdagi murakkablikka egadir. Uning bu yutug‘i The New York Times gazetasida kolumnist (doimo bir kolonkada o‘z maqolalari bilan qatnashuvchi) sifatida olib borayotgan ilmiy qarashlari sabab bo‘ldi. Priston universiteti professori Krugman siyosiy fikrlarda liberal, iqtisodiy fikrlarlarda esa keynschidir. Umuman sotsial-demokratdir. Pol Djord Bushni tanqidga olgan eng ashaddiy tahlilchidir. Gazeta, jurnal va o‘z kitoblarida Bushni iqtisodiy siyosatini tanqidga olib, iqtisodiy taraqqiyotga qanday erishish mumkin bo‘lgan yo‘lni ko‘rsatib bergan. Krugman 1930–31-yillardagi inqiroz holati yana takrorlanishi mumkinligi, ammo sug‘urta va FRS bunga oldindan tayyor bo‘lishi lozimligi aytganligi uning 2008-yildagi inqirozini oldindan ko‘ra olganligida deb aytishimiz mumkin. Prinston universiteti professori bo‘lgan Pol Krugmanning eng asosiy modeli bu ikkinchi jahon urishidan keyin AQSH, Yaponiya va Yevropa kabi rivojlangan davlatlar o‘rtasida xalqaro aloqalarning kuchayishi bilan bog‘liq bo‘ldi. Xeksher-Olin nazariyalari 1920- yillarda yaratilgan xalqaro iqtisodiy munosabatlarda faqat ishlab chiqarish omillari ustun bo‘lishi ta’kidlangan. Ularning nazariyasida bir xil omillarga ega mamlakatlar o‘rtasida xalqaro iqtisodiy munosabat bo‘lmasligi aytilgan. Ammo o‘tgan asrning oltmishinchi- yetmishinchi yillarda xalqaro iqtisodiy munosabatlarda bir xil ko‘rinishdagi tovarlar ishlab chiqaruvchi mamlakatlar o‘rtasidagi aloqalar yanada kuchaya bordi. Bu esa Xeksher – Olin nazariyasini yo‘qqa chiqardi. Bu davrda bir xil omillarga ega AQSH va Kanada, G‘arbiy Yevropa va Yaponiya kabi mamlakatlar o‘rtasida aloqa kuchaya boshladi. Bir xil ko‘rinishdagi tovarlar ham eksport qilinardi, ham import qilinardi. Bu nazariya va amaliyot o‘rtasidagi tafovutni keltirib chiqardi. Pol Krugmanning xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi modeli ayni vaqtda yaratildi. Uning nazariyasi quyidagi takliflarga asoslandi: hajm orqali tejamkorlikka erishish (unga ko‘ra yirik korxonalar tovarlarni yirik xajmda chiqarishi oqibatida tovar arzonga tushadi); monopolistik raqobat (har bir raqobatchi korxona boshqasidan sal o‘zgarish bilan 389 tovar ishlab chiqaradi) iste’molchilarni ehtiyoji uchun zarur tovar assortimentini ko‘paytiradi. Bu takliflardan shu ma’lum bo‘ladiki har qanday mamlakatda turli davlatlarda ishlab chiqarilgan tovarlar assortimentiga talabi kuchli, bu o‘rinda ishlab chiqaruvchi ham o‘z tovarini boshqa davlatlarga sotishga intiladi, bunda iste’molchi o‘z didiga mos tovarni sotib olishga haqli bo‘lib chiqadi. Demak, jahon bozorida o‘xshash xususiyatga ega tovarlar bilan turli mamlakatlar savdo qilishga haqli. Krugman tomonidan taklif qilingan model oddiy, egiluvchan va asosan bugungi kun amaliyotiga to‘la mos keladi. Bu model jahonda turli soha vakillariga to‘g‘ri kelib, uni to‘ldirishga, kengaytirshga har qanday mamlakat ishlab chiqaruvchisi yoki xizmat ko‘rsatuvchisi intila boshladi. Demak, xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi g‘oyasi uchun Pol Krugman to‘liq haqlidir. Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|