«sharq» na sh riyo t-m atbaa a k siyado rlik kom paniyasi bosh tahririyati

dan uzoq-uzoqlarda suzib borayotgan adabiyot kemasi 
Fitrat tufayli «qadrdon qirg‘oqlar» sari yaqinlasha bosh- 
ladi; bu hoi — xalq va jamiyat hayotining real m uam m o- 
lariga yaqinlashish adabiyotning tili va shakliy qurilishini 
mutlaqo yangilashni taqozo etdi.
Fitrat boshlab bergan ana shu jarayon yosh ijodkor- 
larni o ‘z «girdobi»ga tortar ekan, kishilarga va jamiyat 
hayotini 
o ‘zgartirish 
lozim
ekanligini 
tushungan 
C h o ‘lpon «Qurboni jaholat» va «D o‘xtur M uham - 
madyor» singari hikoyalarini yozdi. Agar bu hikoyalar- 
ning birinchisida u 10-yillardagi 0 ‘zbekistonni milliy ja ­
holat avj olgan voqelik sifatida ko‘rsatgan b o lsa , ikkin- 
chisida 0 ‘zbekistondagi milliy uyg‘onish qaldirg'ochlari 
obrazini adabiyotimizga, Fitratdan keyin, ikkinchi b o ‘lib 
olib kirdi.
Hozirgina o'qib chiqqaningiz «Kecha va kunduz» ro- 
m anida xalqning g‘aflat uyqusida yotgan bir holati 
Razzoq so‘fi, Qurbonbibi va, albatta, Zebi obrazlari 
orqali yorqin tasvir etilgan. Bu — o'zbek jadidlari harakat 
eta boshlagan davrdagi manzara. Jadidlar ana shu noxush 
manzarani o ‘zgartirish, Zebi fojiasining boshqa takror- 
lanmasligi uchun uning, Razzoq so‘filarning ko‘zini 
tirnab bo‘lsa-da ochishni o ‘zlariga vazifa qilib qo‘ydilar. 
Jadid maktablari paydo b o id i. Jadid matbuoti, jadid 
adabiyoti va jadid teatri vujudga keldi. T urli-tum an 
yo'llar bilan kishilar ongini o ‘zgartirishga, xalqning basi- 
rat ko'zlarini ochishga kirishildi. Ana shunday qutlug‘ va 
xayrli ishlar C h o‘lponning faol ishtirokisiz kechmadi. U 
o'zining vatan va millatga bag‘ishlangan nurli iste’dodi 
bilan 0 ‘zbekistondagi va um um an turkiy olamdagi m il­
liy uyg‘onish ishiga ulkan ulush qo‘shdi.
ChoMpon, o ‘z tabiatiga ko‘ra, muloyim, kam tarin, 
olijanob, o ‘zgalar dardi bilan yashovchi inson edi. 
Uning bunday go‘zal insoniy fazilatlari she’rlarida ham , 
hikoyalarida ham balqib ko‘rinadi. Ammo C ho‘lpon sin­
gari kishilarning eng m uhim fazilati shundaki, ular 
xalqning bir zarrasi sifatida om m a ichiga singib ketmay,
298

uni — tarixning bepoyon o ‘rmonlarida tentirab yurgan 
xalqni qayerga va qaysi yo‘llar bilan olib borishni aw al- 
dan his eta va ko‘ra biladilar. Agar C ho ‘lponning 20-yil- 
largacha yozgan, hatto 20-yillarda ham uning qalamidan 
to ‘kilgan asarlarga nazar tashlasak, yozuvchining aniq- 
tayin g‘oyaviy maqsadi, o ‘z xalqini yetaklab bormoqchi 
b o ‘lgan manzili «mana men» deb ko‘rinib turadi. Bu, 
xalqni mustamlakachilik kishanlaridan ozod etib, uning 
ruhiga erkinlik baxsh etish, Tenglik, Milliy Mustaqillik 
va Taraqqiyot bayroqlari hilpirab turgan manzillar sari 
eltishdir.
C h o ‘lpon, dastavval, shoirdir. U ning «G o‘zal», 
«Binafsha», «Sirlardan», «Kobngil», «Amalning o ‘limi» 
singari she’rlaridagi go'zal insoniy tuyg‘u va kechinmalar 
tasviri o'ziga xos va porloqdir. Ammo C h o‘lpon mus- 
tamlaka xalqining shoiri edi. Shuning uchun ham uning 
sozidan taralgan kuylar qafasdagi bulbul xonishini 
ko‘proq eslatadi. U o‘z xalqining oyoqlaridagi kishan- 
larni parchalab tashlashni orzu qildi. Ammo bu kishan- 
larni uning o ‘zidan boshqa hech kimning parchalashi 
mumkin etnas. Shuning uchun ham «Buzilgan oMkaga», 
«Xalq», «Vijdon erki» singari she’rlarida undagi allaqa- 
chon so‘nib ulgurgan kurash tuyg‘usiga yangi hayot 
nafasini purkamoqchi bo‘ldi. Shu maqsadda yana talay- 
gina hikoyalar yozib, uning qay ahvolda yashayotganini, 
xuddi ko ‘zgudagidek k o ‘rsatishga urindi. 
«Oydin 
kechalarda», «Qor qo'ynida lola», «N ow oy qiz» singari 
hikoyalarida haqqoniy tasvirlangan voqealar o 'sh a 
«Qurboni jaholat»da ilk bor qalamga olingan mavzuning 
yangi-yangi qirralaridir. Bu «qirralar» bilan izchil tanish- 
gan kitobxon o ‘zbek xalqi yashayotgan sharoitnigina 
emas, ayni paytda uning ongini ham 
0
‘zgartirish lozim, 
degan hukmga kelishi tayin edi.
«Kecha va kunduz» romani ana shu hikoyalardan 
o ‘sib-unib chiqdi.
Bu asar qog‘ozga tusha boshlagan kezlarda o ‘zbek 
adabiyotida Abdulla Qodiriyning ikki romanidan bo‘lak
299

yirik badiiy asar boim agan. Dastlabki o ‘zbek romanlari 
boMmish « 0 ‘tgan kunlar» va «M ehrobdan chayon»ni 
yaratishda esa Abdulla Qodiriy Sharq romannavisligi 
tajribasidan, aw alo, Jo ‘rji Zaydon asarlaridan badiiy 
saboq oldi. C ho'lpon qalamkash d o ‘stidan farqli o ‘laroq 
nafaqat Sharq, balki G ‘arb romannavisligi maktabidan 
ham yaxshi xabardor va bu paytga qadar hozircha ismi 
n o m a’lum b o ‘lib qolayotgan ingliz yozuvchisining 
«Rasuliy» («Mag‘oralar sultoni»), N. Gogolning «Ivan 
Ivanovich bilan Ivan Nikiforovich o'rtasidagi nizolar 
hikoyati», L. Andreyevning «Osilgan yetti kishining 
hikoyasi» degan qissalarini, I. Turgenev, A. Chexov, 
M. Gorkiy hikoyalarini o ‘zbek tiliga o ‘girgan edi. G 'arb 
adabiyoti, chunonchi, romannavisligi bilan tanishish 
ChoMpon qarshisida badiiy ijodning yangi ufqlarini 
ochdi.
«Kecha»da ikki badiiy chiziq voqealarni o'zaro gu- 
ruhlashtirib turadi. Agar birinchi chiziqni Zebi — 
Qurbonbibi — Razzoq so‘fi — Eshon bobo obrazlarining 
harakati bilan bog‘liq voqealar tashkil etsa, ikkinchi chi- 
ziqning markazida Miryoqub obrazi turadi. U o ‘z nav- 
batida bu syujet chizig‘iga Akbarali mingboshi — noyib — 
Mariya (M aryam) obrazlarini tortadi. Asar so‘ngida esa 
bu bir-biriga zid, musbat va manfiy qirnmatlarga ega har 
ikkala chiziq (sim)ning Zebi va Akbarali mingboshi bilan 
tugallangan uchi qisqa muddatga tutashib, m uqarrar 
halokat yuz beradi: mingboshi katta xotinlari Zebi uchun 
qazigan «choh»ga tushibgina qolmay, Zebini ham o ‘z or- 
tidan tortadi.
Shu tarzda ikki syujet chizig‘i turli joylarda elektr 
tokiga ulangan ikki simday, asar voqealari osha tortila 
borib, pirovardida o ‘zaro, kutilmaganda, uchrashishi bi­
lan portlash yuz beradi. Lekin bu portlash natijasida har 
ikkala chiziq baravar talofat ko‘rmaydi. Agar Akbarali- 
ning mingboshilik lavozimini noyibning xotinboz xiz- 
m atkori Z u n n u n egallasa, erlik haq-huquqiga esa 
boshqalar allaqachon d a’vogar edilar. Lekin Zebi boshi-
300

ga tushgan falokat tufayli u mansub b o ‘lgan chiziqning 
barcha nuqtalari — Qurvonbibi ham , Razzoq so‘fi ham, 
eshon bobo ham yonib, kul bo'ladi.
ChoMpon Oktyabr o'zgarishi arafasida 0 ‘zbekistonda 
vujudga kelgan tarixiy sharoit va «sinf»lar nisbatini shu 
ikki syujet chizig‘ining tasviri orqali ko‘rsatib bergan. 
M aishiy voqealar silsilasi bilan boshlangan rom an, 
pirovardida, XX asrning 10-yillarida yashayotgan 
0 ‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy manzaralarini yaqqol 
mujassamlantiruvchi asar darajasiga ko‘tarilgan.
Ushbu rom anning dastlabki boblari 1935-yilda «Sovet 
adabiyoti» jurnalining 1-sonida e ’lon qilindi. Bu faktga 
asoslanib, biz asarni 1934-yilda yozib tugallangan, deb 
qat’iy ayta olamiz. Adabiy tanqidning «zambaraklar»i 
o ‘zini nishonga olib turganini bilgan C ho ‘lpon roman 
qo‘lyozmasining Yozuvchilar uyushmasida m uhokam a 
qilinishini qanchalik istamasin, rasmiy adabiy jam oatchi- 
lik bu ishga bosh qo‘shmadi. M uhokama uchun roman 
o'qiladigan b o ig an d a, bo r-yo'g‘i 11 kishi qatnashdi. 
Ikkinchi safar ulardan atigi 7 tasi ishtirok etdi. U chinchi 
qismning o'qilishiga esa 4—5 kishidan boshqasi kelmadi. 
Hatto uyushma rahbarlari ham C h o ip o n n in g romani bi­
lan qiziqmadilar. Qalamkash hamkasblar va m unaqqid- 
lar ham ulug‘ safdoshlariga qiyo boqishni istamadilar. 
Rom an 1936-yilning oxirida, katta qiyinchiliklardan 
keyin, nashr etildi. Lekin u kitob do ‘konlarida turib qol- 
madi. Shunga qaramay, 1937-yilning avgustiga, C ho‘1- 
pon hibsga olingunga qadar, matbuot bu asar haqida 
og‘iz ochmadi.
C h o ip o n n in g badiiy niyatiga ko‘ra, aytib o 'til- 
ganidek, rom anning ikkinchi qismi «Kunduz» deb ata- 
lishi lozim edi. Lekin bu qismning taqdiri to ‘g‘risida aniq 
m a iu m o t yo‘q. Ayrim kishilar bergan xabarlarga ko‘ra, 
muallif bu qismni yozib tugatgan, hatto u hibsga olingan 
paytda asar grankasi (bosma varaqalari) tayyor bo'lgan. 
Rom an 
1987-yilda 
«Sharq 
yulduzi» 
tahririyati 
tom onidan chop etilayotgan kezlarda, shu grankaniiig
301

Sam arqandda istiqomat qiluvchi qandaydir bir kishining 
q o iid a saqlanayotgani haqida «mish-mish»lar tarqaldi. 
Abdulla Oripov esa Xitoy safaridan qaytganidan keyin 
urumchilik Yolqin Abdushukurning «Kunduz»ni o ‘qi- 
ganligi va bu asarning ayrim lavhalari hozir ham uning 
xotirasida om on saqlanayotganligi haqida darak berdi. 
Lekin na uning o ‘zi, na boshqa biror kimsa Yolqin 
A bdushukur bilan uchrashib, «K unduz»ning keyingi 
taqdiri bilan qiziqm adi. Bizning ham bu boradagi 
harakatlarimiz oxiriga yetmadi.
A m m o, bordi-yu C h o ip o n «K unduz»ni yozgan 
taqdirda, unda kimlar va qanday tasvirlangan b o ‘lardi? 
Bizningcha, asarning bu qismida yozuvchining, birinchi- 
dan, yetti yilga Sibirga surgun qilingan Zebi, ikkinchi- 
dan, Qrimda rus xotini Mariya bilan istirohat qilayotgan 
Miryoqub obrazlari va ular bilan b o g liq yangi syujet 
chiziqlarini davom ettirmasdan iloji yo‘q. H ar holda 
«Sibir maktabi»da chiniqqan va, ehtimol, yangi oila qur- 
gan Zebining, bir tom ondan, Sharafiddin Xo'jayev, 
ikkinchi tom ondan, Qrimda «Taijumon»ning muharriri 
«Ismoil boboy» ta ’sirida ma'rifatlashgan, jadidlashgan, 
xalq m anfaatiga qayisha boshlagan M iryoqubning 
«Kunduz» sahifalariga yangi qiyofada kirib kelishi tabiiy- 
dir. Hakimjonning Miryoqub to'gTisidagi so‘zlarini es- 
lang: «U agar haq y o in i topsa bormi, noyob odam b o ia - 
di!» degan edi u. Bu so'zlar dilogiyaning ikkinchi qis- 
midagi Miryoqub obraziga ochqich bo‘lib xizmat etishi 
mumkin. Agar Miryoqub obrazining ana shu m antig id an
kelib chiqsak, poezdda Sharafiddin X o'jaev bilan 
uchrashuvdan keyin M iryoqubda boshlangan «no- 
yoblashish» jarayoni Qrimda, Ismoil Gasprinskiy bilan 
uchrashuv tufayli davom etishi va Mariyaning ham bu 
jarayonga hissa qo ‘shishi hech gap emas. Sirasini aytgan- 
da, C h o ip o n n in g Miryoqub bilan M ariyani Qrimga 
«etaklab borishi»ning sababi ham ularni 
Ismoil 
Gasprinskiy bilan uchrashtirishdir.
Xullas, ana shu ikki asosiy qahram onning keyingi
302

hayoti va faoliyati tasviri «Kunduz»ning markazida tu- 
rishi mumkin va lozim edi.
Lekin bu fikrlar, albatta, bizning taxminimiz. Aslida 
esa bizning qo iim izda rom anning dastlabki qismigina 
bor, xolos! Agar shu qismda tasvir etilgan badiiy voqelik- 
dan kelib chiqsak, unda C h o ip o n aytmoqchi b o ig a n
yaxlit fikr, katta g‘oya bor va bu g‘oya asarda o ‘zining 
yorqin badiiy ifodasini topgan.
Rom anda nafaqat rus imperiyasining, balki shu im- 
periya tufayli yashashda davom etgan feodal tuzumning 

Yüklə 6,29 Mb.