Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti

2-Mavzu: O‘lchov asboblarini tuzilishi. Asboblarni charxlash usullarini 
Reja: 
1. Rejalash va o‘lchash asboblari
2. Rejalash usullari
3. Rejalash chiziqlarini kernlash
4. Rejalashda xavfsizlik texnikasi talablari va qoidalari
Zagotovkaning o‘lchamlari hamma vaqt tayyorlanadigan buyum 
o‘lchamlaridan katta bo‘ladi. Zarur shaklli va o‘lchamli buyum yasash uchun 
zagotovka sirtidan ma’lum metall qatlamini yo‘nib, unga ishlov berish kerak. 
Ishlov paytida yo‘niladigan metall qatlami qo‘yim deb ataladi. 
Zagotovkaga chizmada ko‘rsatilgan shakl va o‘lchamlarni tushirish 
operatsiyasi rejalash deb ataladi. 
Ishlab chiqarishda oz miqdorda buyumlar tayyorlash kerak bo‘lgan 
hollardagina rejalashdan keng foydalaniladi. Rejalashning oddiy usullari 
qo‘llanganda 0,5 mm gacha aniqlikka erishish mumkin. Zagotovkani aniq rejalash 
millimetrning yuzdan bir ulushigacha aniqlikni ta’minlaydi. 
Rejalashning ikki turi bor - tekislikda rejalash va fazoviy rejalash. 
Detall konturlari bir tekislikda yotganda tekislikda rejalash usuli qo‘llanadi. 
Tekislikda rejalash chizmachilikning deyarli o‘zi bo‘lib, undan farqi qog‘ozga 
qalamda emas, balki zagotovkaga o‘tkir uchli metall nina (chizg‘ich) bilan 
chiziladi. 
Bir uchi o‘tkir, ikkinchi uchi halqasimon sim chizg‘ichlar; 
а)
bir uchi o‘tkir, ikkinchi tomoni ushlashga oson bo‘lishi uchun g‘adir-budir 
qilib, yo‘g‘onroq ishlangan yo‘rma chizg‘ichlar; 
б)
ikki tomonlama chizg‘ich, ikki uchi ham o‘tkir bo‘lib noqulay joylarga 
chiziqchalar chizishda ishlatiladi; 
в)
strelka-chizg‘ich, bir uchi o‘tkir to‘g‘ri burchakli kesimli chizg‘ich, uning 
sirtlari yaxshi ishlangan bo‘lib, uni go‘niyalar, kubiklar bo‘ylab bemalol surishga 
imkon beradi. Masalan, shtangenreysmosda ishlatiladi. 
Amalda qo‘yma ninali chizg‘ichlar qo‘llaniladi. Nina sifatida oddiy patefon 
ninasidan foydalanish mumkin. 
Yaxshi ishlov berilgan sirtlarni rejalashda ularni shikastlamaslik uchun 
yumshoq materiallardan qilingan chizg‘ichlar ishlatiladi (masalan, po‘lat uchun 
latun chizg‘ichlar ishlatiladi).
Chizg‘ichlar yaxshi o‘tkirlangan bo‘lishi lozim. Ularning ish qismi qancha 
o‘tkir bo‘lsa, rejalash chizig‘i ham shuncha ingichka chiqadi va rejalash aniqligi 
shuncha oshadi. 
Chizg‘ichlar charxlash stanoklarida o‘tkirlanadi. Buning uchun ularni 
aylanib turgan doiraga tekkiziladi va ravon burib turiladi. 
Chizg‘ichlar to‘g‘ri chiziqlarni chizish uchun ishlatiladi. Bunda shuni 
hisobga olish kerakki, chizg‘ich ham, o‘tkir chizg‘ichlar ham ma’lum qalinlikka 

---

25 
ega, shuning uchun chizg‘ichni chiziladigan chiziqdan bir oz nari ushlab turish 
kerak. SHunda chiziq zarur joyga chiziladi. 
Go‘niyalar: a-yassi;b-anlaj; v-T-simon 
tokchali 
Ish 
qirralari 
bir 
oz 
qiya 
chizg‘ichlarni ishlatish juda qulay. 
Ularni qo‘llaganda rejalash aniqligi 
oshadi. 
Go‘niyalar 
to‘g‘ri 
burchakli 
chiziqchalar chizishda ishlatiladi. 
Rejalashda 
yassi 
chilangarlik 
go‘niyalari, yo‘g‘on tokchali (anlaj) 
go‘niyalar, 
T-simon 
tokchali 
go‘niyalar qo‘llaniladi. 
Yassi chilangarlik go‘niyasi eng qulay va ko‘p ishlatiladigan qurol 
hisoblanadi. Lekin uning yordamida perpendikulyar chiziqlarni yetarli aniqlikda 
chizib bo‘lmaydi. Bo‘nga sabab, birinchidan, go‘niyaning burchagi har doim bir oz 
ezilgan bo‘ladi va uni perpendikulyar chiqariladigan joyga ko‘z bilan chamalab 
qo‘yiladi; ikkinchidan, berilgan to‘g‘ri chiziqning ikki tomoniga perpendikulyar 
o‘tkazishda oldin to‘g‘ri chiziqning yuqorisiga, keyin ostiga perpendikulyar 
chizishga to‘g‘ri keladi. Buning uchun go‘niyani yuqoridan pastga olib qo‘yish 
kerak bo‘ladi. Bunda, albatta, xatoga yo‘l qo‘yiladi. 
Anlaj go‘niya yoki T-simon tokchali go‘niyani qo‘llaganda ularni detalning ishlov 
berilgan sirti yoki rejalash plitasi bo‘ylab yurgizish mumkin. Bunda vertikal 
chiziqlar osongina xatosiz chiziladi. 
Rejalash tsirkullari aylanalar, yoylar chizishda, kesmalarni qismlarga 
bo‘lishda, o‘lchamlarni ko‘chirish va h.k. larda ishlatiladi. Oddiy, prujinali va 
almashtiriladigan oyoqli tsirkullar bo‘ladi. Rejalashda 0,05 mm aniqlikdagi 
shtangen-tsirkullar keng ishlatiladi. Oddiy tsirkullar sharnir 2 bilan biriktirilgan 
ikki oyoq 1 dan iborat. Ularning biriga o‘yiqli skoba 3 parchinlangan, 
ikkinchisidan vint 4 bor. Vint 4 ni burab, tsirkulь oyoqlarini zarur vaziyatga 
o‘rnatish mumkin. 
Rejalash tsirkullari 
Prujinali 
tsirkullar. 
Tsirkulning 
yuqori qismidagi yassi prujina 2 oyoqli 
1ni o‘q 3 atrofida burishga va ularni 
kerishga intiladi, vint 5 va qirqma gayka 4 
bunga qarshilik qiladi. Gaykani aylantirib, 
tsirkulni istalgan vaziyatga o‘rnatish 
mumkin.Tsirkullarning oyoqlari 45, 50 
markali po‘latdan yasaladi va toblanadi. 
Tsirkulning asosiy o‘lchami eng katta 
kerilgan oyoqlar o‘rtasidagi masofa 
hisoblanadi. Oddiy tsirkullar 280, 350, 
430 va 500 mm, prujinali tsirkullar 50, 80, 
120 va 150 mm o‘lchamli qilib ishlab 
chiqariladi. 

---

26 
Kernerlar rejalash chiziqlarining o‘rnini aniqroq belgilash uchun ishlatiladi. 
Buning uchun ular yordamida chuqurchalar-kernlar tushiriladi. Oddiy, mexaniq va 
elektr kernerlar ishlatiladi. 
Kerner quyidagicha ishlatiladi. Uni chiziq 
ustida tik ushlab, kallagi bosiladi.
Bunda korpus va yo‘naltiruvchi vtulka pastga 
suriladi, prujina qisiladi, kerner yuqori uchi 
bilan polzunni bo‘shatadi. Polzun prujina 
ta’sirida zarb beradi. Zarb kuchi gayka 2 bilan 
rostlanadi.
Elektr kerner korpus 1, elektromagnik 4 va o‘zak 3 dan iborat. Elektr toki o‘tganda 
elektromagnit g‘altagi o‘zakni tortadi. O‘zak pastga harakatlanib, kerner 
hisoblangan uchlik 5 ga zarb bilan uriladi. Kernlash paytida elektr kerner chiziq 
ustiga qo‘yiladi va uning korpusiga bir oz bosiladi. Korpus surilib, elektr 
kontaktlarni tutashtiradi, elektromagnit zanjiri ulanadi va uchlikka zarb tushadi. 
Oddiy kerner rasmda ish qismi, o‘rta va zarb qismlardan iborat bo‘ladi. Ish 
qismi konussimon qilib yasaladi. Rejalash chiziqlarini kernlash uchun ish qismi 
60
0
, teshiklarning markazini belgilab olish uchun 75
0
burchak ostida o‘tkirlanadi. 
Bu chuqurroq chuqurchalar tushirishga imkon beradi. O‘rta qism, ya’ni tsilindrik 
to‘rsimon g‘adir-budir qilib yasalgan. Kernerning zarb qismining uchi 
dumaloqlangan konusdan iborat SHunday tuzilganligi tufayli zarb hamma vaqt 
qurolning markaziga aniq tushadi. Kernerlar U7 va U8 markali uglerodli 
asbobsozlik po‘latidan yasaladi. Zarb beradigan va ish qismi toblanadi.
Kernlash uchun 100-200 g li bolg‘a ishlatiladi.
Mexanik kerner korpus 4, uning ichidagi prujina 1, yassi prujina 5 li polzun 
3, vtulka 6, prujina 7 li kerner 9 dan iborat. Prujina 7 yo‘naltiruvchi vtulka 8 ichida 
harakat qiladi. Korpusga yuqoridan kallakli gayka 2 burab qo‘yilgan. 
Zarb paytida magnitning elektr zanjiri uziladi va prujina 2 ta’sirida o‘zak dastlabki 
vaziyatiga qaytadi. 
Markaz qidirgichlar teshiklarning markazini topishga imkon beradi. Oddiy 
markaz qidirgich (rasmga qarang) o‘ziga biriktirilgan chizg‘ichli go‘niyadan 
iborat. Chizg‘ich go‘niyaning to‘g‘ri burchak bissektrisasi hisoblanadi. 
Markaz qidirgich-go‘niyani buyumning tashqi sirtiga qo‘yib, chizg‘ich bilan 
to‘g‘ri chiziq o‘tkaziladi. U aylana markazi orqali o‘tadi. Go‘niyani ma’lum 
burchakka burib, ikkinchi to‘g‘ri chiziq chiziladi. Ular kesishgan joy qidirilayotgan 
markaz bo‘ladi. Markaz qidirgichlar transportir go‘niya-markaz qidirgichdan 
transportiri 2 borligi bilan farq qiladi. Transportir so‘rgich 4 yordamida chizg‘ich 3 
bo‘ylab surilishi va gayka 5 bilan zarur vaziyatga mahkamlab qo‘yilishi mumkin. 

---

27 
Markaz qidirgich 
Chizg‘ich go‘niya 1 ga mahkamlangan. 
Transportir tsilindrik detalь markazidan 
ma’lum masofada joylashgan teshiklarning 
markazini topishga imkon beradi 45
0
burchak ostida yotgan va detal markazidan 
25 mm naridagi a nuqtaning vaziyati 
topilgan). 
Mavjud teshikning markazi chizg‘ich 2 va 
ikkita shtift 1 li planka 3 dan iborat bo‘lgan 
markaz qidirgich bilan topiladi. Rejalash 
uchun markaz qidirgich shtiftlari teshik 
sirtiga tegib turadigan qilib o‘rnatiladi. U 
xuddi go‘niya-markaz qidirgich kabi 
ishlatiladi. 
Chilangarlikda qo‘llaniladigan barcha o‘lchash va nazorat qilish vositalarini 
ikki-nazorat-o‘lchov asboblari hamda o‘lchov asboblari guruhiga bo‘lish mumkin. 
Tekshiruv taxtalari katta sirtli detallarni tekshirish uchun qo‘llaniladi. Ular 
mayda donali kulrang cho‘yandan yasaladi. Ish yuzasining aniqligi bo‘yicha 
taxtalar 4 klassga bo‘linadi: 0, 1, 2 va 3. Birinchi uch klassi tekshiruvda, 
to‘rtinchisi esa rejalashda qo‘llaniladi. Taxtalarda bo‘yoq usulida tekshirish 
yuqorida ko‘rsatib o‘tilgandek bajariladi. 
Shtangen asboblar 
Shtangen asboblar mashinasozlikda ko‘p qo‘llaniladi. Ulardan detallarning 
ichki, tashqi diametrlari, uzunligi, eni, qalinligi, chuqurligi va boshqa qismlarini 
o‘lchashda foydalaniladi 
Shtangentsirkullarning uch turi-SHTS-I, SHTS-II, SHTS-III ishlatiladi. 
Ularning o‘lchash chegaralari har xildir: 0-125 mm (SHTS-1); 0-160 mm (SHTS-
II); 0-400 mm (SHTS-III). Nonius bo‘yicha sanoqlari 0,1 mm (SHTS-I) va 0,05 
mm (SHTS-II va SHTS-III). 
Shtangentsirkul SHTS-I bilan tashqi, ichki o‘lchamlar va chuqurlikni 
o‘lchash mumkin. Shtangasining bitta uchida o‘lchash jag‘lari ikkinchi uchidan 
chizg‘ich bo‘lib, undan chuqurlikni o‘lchashda foydalaniladi. Shtanga bo‘ylab 
qo‘zg‘aluvchi ramka jag‘lari suriladi. O‘lchash jarayonida shtangaga qisqichni vint 
bilan mahkamlab qo‘yiladi. Shtangentsirkulning ostki jag‘i tashqi, ustki jag‘i esa 
ichki o‘lchamlarni o‘lchash uchun xizmat qiladi. Ramkaning qiya qirrasiga nonius 
shkalasi zarblangan. 
Shtangentsirkul SHTS-II yuqori aniqlikda o‘lchash imkonini beradi. 
Asbobning ustki jag‘i o‘tkirlangan bo‘lib, undan rejalash ishlarida foydalaniladi.

---

28 
Shtangentsirkul 
ko‘rsatkichini 
o‘qish. 
Shtangentsirkulni 
ko‘zning 
ro‘parasida tutib, millimetrlarning butun sonlarini chapdan o‘ngga qaratib, 
noniusning nolinchi shtrixi bilan sanaladi va noniusning shtanga shkalasi shtrixi 
bilan ustma-ust tushadigan shtrixi topiladi. Millimetrning yuzdan bir ulushlarini 
ifodalovchi chapdagi yaqinroq raqmga sanoq boshi kattaligini nonius qisqa 
shtrixining tartib raqamiga ko‘paytirishdan chiqqan natija qo‘shiladi. 
Nazorat savollari: 
1. Rejalashning necha turini bilasiz?
2. Rejalashning qanday usullarini bilasiz?
3. Rejalashda sirtlarni bo‘yash nima uchun ishlatiladi?
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.“Chilangarlik ishlari” Xaydarov Botir Mashrapovich Toshkent 2016. – 212 
b
2016. – 212 b
2. “Chilangarlik modellashtirish ishlari” Sh. Karimov «Voris nashriyot» 2007. 
184 b
2007. 184 b
3. ”Texnikaviy chizmachilik” Y.A Ibragimov 
2017 y 
4. Dolgix A. I, «Slesarnoye delo»: «Nauchnaya kniga» 2013g. 620 s 2004. - 320 s
Internet sayt