Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

2-§. Pulning metallik nazariyasi
P
ulning metallik nazariyasi kapitalning dastlabki davrida taraqqiy etdi. Moneta 
tarkibini buzish (monetaning og’irlik miqdorini kamaytirish)ga qarshi kurashda 
progressiv rol o’ynadi. Bu nazariyalar o’sha davr ruhi va tuzilayotgan burjuaziya 
ehtiyojlarini aks ettirib, merkantilistlar baquvvat metall pullari tarfdori bo’lib 
chiqdilar. Bu nazariya o’sha davr kapitalizmining eng rivojlangan davlati Angliyada 
maydonga keldi. Metallik nazariyaning asoschilaridan biri U.Stefford (1554-1612y.) 
edi. U o’z qarashlarini o’zining Londonda 1581 yilda chop etilgan 
«Vatandoshlarimizning ba’zi odatiy arizalarining qisqartmasi» asarida bayon etdi. Bu 
oqim tarafdorlari Angliyada T.Men (1571-1641y.), D.Nors (1641-1691y.), 
Frantsiyada bu ta’limotni A.Monkreten (1575-1621y.), Italiyada F.Tamani (1728-
1787y.) va boshqalar rivojlantirdi.
Ularning fikricha barqaror metall valyuta jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining 
muhim shartlaridan biridir. Jamiyat a’zolarining jamg’arishga bo’lgan intilishi 
iqtisodchilarning boylikning manbaini o’rganishlariga sabab bo’ladi. Ular bu 
manbani savdodan izladilar. Ularning e’tirof etishlaricha aktiv savdo balansi 
mamlakatga oltin va kumushning kelishini ta’milaydi.
Shunday qilib, ilk metallik nazariyasi tarafdorlari jamiyat boyligini 
qimmatbaho metallar bilan almashtirib, ular pulning hamma funktsiyalarini bajaradi 
deb hisoblar edilar. Ilk metall nazariya tarafdorlarining asosiy kamchiliklari 
qo’yidagilardan iborat edi:
ilk metallchilar haqiqiy pullarni qiymat belgilari bilan almashtirish zarurligi 
maqsadga muvofiq kelishini tushunib etmadilar;
ilk metallchilar pulning jamiyat taraqqiyotida tovar muomalasi asosida yuzaga 
kelgan tarixiy kategoriya ekanligini tushunmadilar;
ular jamiyat boyligi deb qimmatbaho metallarni jamg’arishni tushundilar va 
«bunday boylik manbai savdodir» degan noo’rin fikrga keldilar.
72 

---

Ular jamiyat boyligi mehnat natijasida vujudga keladigan moddiy va ruhiy 
qadriyatlar yig’indisi ekanligini tushuna olmadilar. Ilk metallik nazariyasi 
targ’ibotchilari savdo burjuaziyasi manfaatlarini himoya qilib chiqqan edilar.
XVIII asr oxiri va XIX asrning birinchi yarimiga kelib sanoat burjuaziyasi 
manfaatlarini qondira olmagan metallik nazariyasi o’z mavqesini yo’qotdi. Ammo 
XIX asrning ikkinchi yarimiga kelib nemis iqtisodchisi, tarixiy maktab vakili K.Knis 
(1821-1898 y.) bu nazariyani himoya qilib chiqdi. Bu g’oyaning qayta tiklanishiga 
1871-1873 y. da Germaniyaga kiritilgan oltin tanga standarti sabab bo’ldi. K.Knis 
targ’iboti metallchilar nazariyalarini yangi sharoitga moslashtirdi. Knis pul sifatida 
faqatgina metallni emas, balki markaziy bank banknotalari ham e’tirof etdi. Bu 
paytga kelib xo’jalikda asosiy rolni kredit o’ynay boshladi va bu oltin monetalar bilan 
birga muomalada bo’lgan va ularga almashtiriladigan banknota emissiyasining 
asosini tashkil etdi. K.Knis banknotalarni tan olgan holda hech nima bilan 
ta’minlanmagan qog’oz pullarga qarshi chiqdi. Uning fikricha pul muomalasi metall 
bilan ta’minlangan banknotalar va metall monetalarga asoslanishi shart. Qog’oz 
pullar uning fikricha, xuddi «qog’oz bulka» kabi ma’nosiz narsadir. K.Knis 
ta’kidlashicha oltin o’z tabiatiga ko’ra puldir.
Birinchi jahon urushidan so’ng metallizm tarafdorlari oltin moneta standartni 
qayta tiklash mumkin emasligini tan olib o’z nazariyalarini himoya qilish maqsadida 
oltin quyma standart va oltin deviz standartga asoslangan banknota ishlab 
chiqarishini yoqlab chiqdilar.