Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

4-§. Pulning miqdoriy nazariyasi
Miqdoriy nazariya XVI-XVIII asrlarda merkantilistlarning kontseptsiyasiga 
reaktsiya sifatida paydo bo’ldi. Bu nazariyaning boshlovchisi frantsuz iqtisodchi 
J.Boden (1530-1596) edi. U birinchi bo’lib Evropada o’sha davrda yuz bergan 
«baholar revolyutsiyasi»ni ochib berishga harakat qildi. Baholarning sakrashiga 
sabab Evropaga Amerika qit’asidan oqib kelgan qimmatbaho metallar bo’lganligini 
tushuntirdi. XVI-XVIII asrlarda Evropada oltin miqdori 1500 yilda bo’lgan oltin 
miqdoridan 16 marta ko’payib ketgan edi. J.Boden baholarning o’zgarishi 
muomaladagi pul miqdori bilan aniqlandi deb tushuntirdi. Shu sababli ham bu 
nazariya miqdoriy nazariya deb nom oldi. Ammo ilk miqdoriy nazariya tarafdorlari 
pul miqdorining bahoga bo’ladigan ta’sirini va buni qanday yo’llar bilan va qaysi 
hollarda bo’lishligini aniq ochib bera olmadilar.
XVIII asrga kelib bu nazariyani inglizlar D.Yum (1711-1726) va Dj.Mill 
(1773-1836) hamda frantsuz Sharl Monaskyo (1689-1755)rivojlantirdilar. Ingliz 
iqtisodchisi, faylasuf, psixolog va tarixchi D.Yum o’zining sub’ektiv idealistik 
qarashlari bilan qiymat substantsiyasi tushunchasini rad etdi. Amerikadan 
qimmatbaho metallarning oqib kelishi va baholarning oshishi orasidagi to’g’ri 
proportsional bog’lanishni ko’rsatmoqchi bo’lib, u: «pul qiymatini uning miqdori 
belgilaydi» degan fikrini ilgari surdi. Yum fikricha, tovarlarning bahosi va pulning 
qiymati muomalada bo’lgan tovar va pul hajmi bilan aniqlanadi. Muomala pulning 
ko’payishi oldin bir tovar bahosining oshishiga, keyin ikkinchi tovarning va oxir 
oqibatida barcha tovarlarning bahosining muomaladagi pul miqdoriga proportsional 
ravishda oshishiga olib keladi. Mana shu pulning miqdoriy nazariyadagi pul massasi 
o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rsatadi va munosabat
Baholar darajasining
Pul massasi
= 
qsish sur’atlari
qsish sur’atlari
78 

---

Demak, tovarlar bahosi hamisha pul miqdoriga to’g’ri proportsional bo’ladi. 
Yoaqiqatda esa yangi oltin va kumush konlarining ochilishi bilan bu metallar kamroq 
ijtimoiy mehnatni o’zlarida aks ettira boshladilar.
Shunday qilib, miqdoriy nazariya vakillarining fikrlari shunda ediki: pulning 
sotib olish qobiliyati xuddi baho kabi (yangi tovar bahosi kabi) bozorda aniqlanadi; 
muomalada barcha chiqarilgan pullar bo’ladi; pulning sotib olish qobiliyati pul 
miqdoriga teskari proportsional va baholar o’zgarishi pul miqdoriga to’g’ri 
proportsional.
Miqdoriy nazariya pulning faqat muomala vositasi ekanligini ko’ra oldi, xolos. 
Ular ta’kidlashicha pul va tovar massalarining to’qnashishi natijasida baholar 
belgilanadi va pulning qiymati aniqlanadi. K.Marks Yumni tadnqid qilib, uning 
asosiy xatosi shundaki, u «pul muomalaga kirayotganda qiymatga ega emas, tovar esa 
bahoga ega emas» degan noto’g’ri taxminda edi» deb yozgan edi.
Ularning ikkinchi xatosi shunda ediki, ular hamma pul massasi faqat 
muomalada bo’ladi deb qarashgan. Aslida qiymat qonuniga muvofiq muomala uchun 
zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlovchi iqtisodiy qonun mavjud. Muomalada bo’lgan 
haqiqiy naqd pulga, har qanday pul miqdori emas balki, shu davr uchun zarur 
bo’lgan, to’lov muddati uzaytirilgan, hisob-kitoblar va pul biriklarining aylanishida 
band bo’lgan pullar kiradi.
Miqdoriy nazariya xazinaning metall pul muomalasida stixiyali regulyator 
ekanligini rad etadi.
79 

---