Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

2-§. Valyuta tizimi va uning asosiy elementlari
Valyuta tizimi davlatlararo bitim yoki milliy qonunlarga muvofiq valyuta 
munosabatlarini tashkil qilish va boshqarish shakllarini o’z ichiga oladi. Valyuta 
tizimining quyidagi turlari mavjud. Bular - milliy, jahon va xalqaro (mintaqaviy) 
valyuta tizimlaridir.
Sanoat rivojlangan davlatlar iqtisodiyotlari o’rtasidagi integratsiyaning 
chuqurlashuvi sharoitida valyuta tizimi jahon xo’jalik aloqalarida muhim va mustaqil 
o’rin tuta boshlayapti. Valyuta tizimi mamlakatning iqtisodiy holatiga bevosita ta’sir 
etadi (ya’ni ishlab chiqarish omillari, sur’atlariga, narxga, ish haqiga va boshqalarga).
Milliy, jahon va xalqaro (mintaqaviy) valyuta tizimlari tushunchalari bir-
biridan farqlanadi.
Milliy valyuta tizimi - 
tarixan yuzaga kelgan bo’lib, aloxida olingan 
davlatning valyuta munosabatlarini qonun asosida tashkil qilish va boshqarish 
munosabatlarini o’z ichiga oladi. Milliy valyuta tizimining elementlari bo’lib, milliy 
valyuta, valyuta rezervlari hajmi va tarkibi, valyuta pariteti va milliy valyuta kursi, 
valyutani konvertirlash shartlari, mamlakat valyuta munosabatlarini boshqaruvchi 
milliy mahkamalar va tashkilotlar statusi, valyuta va oltin milliy bozorlarining 
faoliyat yuritish shartlari, valyuta nazorati, valyutaviy cheklanishlarning bor-yo’qligi 
qoidalarini, xalqaro kredit vositalarini milliy pul aylanishida qo’llash qoidalari va 
boshqalar hisoblanadi. Milliy valyuta tizimi mamlakat pul tizimining asosiy qismini 
tashkil qiladi.
Mintaqaviy valyuta tizimi elementlari tegishli shartnoma shartlari asosida 
aniqlanadi.
Jahon valyuta tizimi quyidagi elementlarini, ya’ni xalqaro to’lov vositalarining 
ma’lum bir yig’indisi, valyuta kurslari va valyuta pariteti, konvertirlash shartlari, 
xalqaro hisob-kitob shakllari, xalqaro valyuta va oltin bozorlari rejimi, xalqaro va 
milliy bank tashkilotlari, xalqaro kredit vositalarini muomalada qo’llash qoidalarini, 
valyutaviy cheklashlarni davlatlararo boshqarish usullari va boshqalarni o’z ichiga 
oladi.
106

---

Xalqaro va mintaqaviy valyuta tizimlarining asosi bo’lib xalqaro mehnat 
taqsimoti, tashqi savdo hisoblanadi.
Jahon Valyuta tizimi o’z ichiga valyuta instrumentlari (vositalari)ning amal 
qilishini ta’minlovchi xalqaro kredit - moliya muassasalari va xalqaro bitim va davlat 
huquqiy normalari komplekslarni o’z ichiga oladi.
Mintaqaviy valyuta tizimi rivojlangan davlatlarning jahon valyuta tizimi 
chegarasida tashkil etiladi. Masalan, Evropa valyuta tizimi - EVT bir qator Evropa 
davlatlarining valyuta sohasidagi tashkiliy-iqtisodiy munosabatlari shakli sifatida 
namoyon bo’ladi va faoliyat ko’rsatadi.
Valyuta mexanizmi samaradorligi, davlatning va xalqaro valyuta-moliya 
muassasalarining valyuta, pul va oltin bozorlariga aralashish darajasi iqtisodiy o’sish, 
davlatning tashqi iqtisodiy strategiyasiga ta’sir etadi.
Valyuta tizimi ahamiyatining o’sishi rivojlangan mamlakatlarning milliy va 
mahalliy doirada valyuta sohasida davlat monopolistik boshqaruvining yangi usuli va 
vositalarini izlashga majbur etmokda.