Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

3. Oltin deviz standart
Oltin quyma standartga kirmagan mamlakatlarda banknotalarni bevosita 
oltinga almashtirish tiklanmadi. Bu mamlakatlar o’z kredit pullarini oltin quyma 
standartga kiruvchi mamlakatlarning devizlariga (ya’ni valyutalariga) almashtirishini 
mo’ljallangan edilar. Bu bir mamlakat valyutasining ikkinchi davlat valyutasiga 
bog’liqlarini keltirib chiqarar edi. Pul sitemasining bu ko’rinishi oltin deviz standart 
nomini oldi.
1929-33 yillardagi jahon krizisidan keyin barcha mamlakatlarda oltin deviz 
standartning ba’zi elementlarini oltin dollar standart o’zida olib qoldi. Bu 
standartning o’ziga xos xususiyati shunda ediki; birinchidan, bu standartdan 
foydalanish huquqi faqatgina chet el emission banklari uchungina saqlab qolingan
74

---

edi, ikkinchidan, bu standartda faqatgina AQSh dollarigina oltin bilan aloqasini 
saqlab qolgan edi xolos. 1971 yil dekabr oyidan boshlab dollarning oltin pariteti 
bekor qilinishi bilan oltin standartning barcha ko’rinishlari o’z kuchini yo’qotdi.
Oltin standarti barbod bo’lishi va iqtisodiyotni davlat ishtirokida 
boshqarilishiga o’tilishi bilan metall pul nazariyasining o’rni boshqa nazariya bilan 
almashtiriladi. Neometalizmoimining asosiy kamchiligi shundaki, ular iqtisodni 
davlat tomonidan boshqarilishi bilan oltinga almashtirilmaydigan kredit pullar 
orasida ichki bog’lig’ini e’tiborga olmadilar.
75 

---

3-§. Pulning nominallik nazariyasi
Nominalizm quldorlik tizimi davridagi faylasuflar ta’limotida yuzaga kelgan 
bo’lib, bu ilk nominalizmdir. Birinchi nominalistlar tanga tarkibini buzish (tanganing 
og’irlik miqdorini kamaytirish)ni ko’r-ko’rona madh etuvchilar bo’lganlar. Emirilib 
ketgan tangalarni teng qiymatli tangalar bilan muomalada bir xilda yurganligiga 
asoslanib, ular pulning metall miqdori emas, balki uning nominali muhimdir deb 
da’vo qilib chiqdilar.
Nominalizm XVII-XVIII asrlarda pul muomalasi to’la qimmatga ega 
bo’lmagan tangalar bilan to’lgan davrda shakllandi. Xuddi shu to’la qimmatga ega 
bo’lmagan tangalar (qog’oz pullar emas) ilk nominalizmning asosida yotar edi.
Xuddi metallizm nazariyasi singari ilk burjua nominalizm vakillari ham 
Angliyadan chiqdi. Bular episkop, faylasuf-idealist Dj.Berkli (1683-1753y.) va 
iqtisodchi Dj.Styuart (1712-1780 y.) lardir.
Nominalistlar quyidagicha xulosaga keldilar: pulni davlat bunyodga keltiradi; 
pulning qiymati unda ko’rsatilgan nominali bilan aniqlanadi. Xuddi shu bilan bu 
nazariya nominalizm deb atala boshlandi.
Nominalizmning asosiy xatosi shundaki, bu nazariya bo’yicha pulning qiymati 
davlat tomonidan aniqlanar emish. Dj. Berkli pul aslini olganda marka, uning qanday 
materialdan yasalganligining va nimani aks ettirishining qanaqa ahamiyati bor degan 
g’oyani oldinga surdi. Xuddi shu bilan u mehnat qiymat nazariyasini va pulning 
tovarlik tabiatini rad etdi. Pulning umumiy qiymat ekvivalenti sifatida ob’ektiv 
ravishda paydo bo’lish mohiyatini tushunmay, nominalistlar uning qiymati davlatning 
sub’ektiv xohishi va irodasiga bog’liq dedilar.
Nominalistlar pulning qiymat o’lchovini va baholar masshtabini aralashtirib 
yubordilar. Dj.Styuart pulni teng bo’lgan bo’laklardan iborat masshtab deb aniqladi. 
Shu bilan birgalikda geografik masshtabni tushunish va ishlatish mumkin agar, 
buning asosida masofa mavjud bo’lsa; mahsulot og’irligini o’lchash mumkin, agar u 
qandaydir og’irlikka ega bo’lsa; shu kabi pul ham qiymat o’lchovi funktsiyasini 
bajaradi, agar u tovar bilan qandaydir hamjinslikka ega bo’lsa, deb uqtirdi.
76

---

Nominalizmning keyingi rivojlanishi (asosan Germaniyada) XIX asrning oxiri 
va XX asrning boshiga to’g’ri keladi. Bu davr nominalistlarning asosiy 
namoyondalaridan biri G.Knap (1842-1926y.) edi. G.Knap o’zining «Davlat pul 
nazariyasi» (1905) asarida aytishicha pulning davlat tomonidan belgilanadigan sotib 
olish qobiliyati mavjud. Shu sababli ham pul davlat tomonidan yaratiladi. Bu 
nazariyani esa u davlat pul nazariyasi deb ataydi.
Knapp va uning izdoshlari oldingi noministlardan farqli o’laroq o’z 
nazariyalarni to’la qimmatga ega bo’lmagan tangalarga emas, balki qog’oz pullarga 
asoslagan edilar. Knapp pul massasini tahlil qilishda davlat xazina biletlari va 
almashinadigan tangalarnigina e’tiborga oldi. Kredit pullari (veksel, chek, 
banknota)ni u alohida kategoriya deb qarab, o’z izlanishlaridan ularni chiqarib 
tashlaydi. Bu ularning katta xatosi edi. Nominalistlarning asosiy kamchiligi shundaki, 
ular pulning mohiyatini uning huquqiy asosidan izladilar.
77 

---