Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

4-§. Pul islohotlari va uni pul muomalasini barqarorlashtirishdagi o’rni
Pul islohoti deb pul muomalasini barqarorlashtirish maqsadida davlat tomonidan 
pul tizimini o’zgartirishga aytiladi. Pul islohoti metall pul muomalasi davrida, 
ikkinchi jahon urushidan keyin - oltin deviz, oltin dollar muomalasi davrida 
o’tkazildi.
Sobiq SSSRda pul islohati 1922 - 24 yillarda, 1947 yillarda o’tkazildi.
O’zbekistonda pul islohoti 1994 yilda o’tkazildi va respublika mustaqil davlat 
sifatida o’zining milliy pul birligiga ega bo’ldi.
Pul muomalasini barqarorlashtirishga pul islohotini o’tkazmasdan ham erishish 
mumkin. Pul muomalasini barqarorlashtirishning quyidagi usullari mavjud: 
revalvatsiya, devalvatsiya, denominatsiya. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish 
darajasiga, iqtisodiyotning holatiga, pulning qadrsizlanish darajasiga, davlat 
siyosatiga qarab davlat pul islohotini o’tkazishi, pulni revalvatsiya, denominatsiya 
qilishi mumkin.
Pul kuchli qadrsizlangan sharoitida faqat pul islohotini o’tkazish yo’li bilan pul 
tizimini barqarorlashtirish mumkin. Pul islohoti, ya’ni nullifikatsiyada kuchli 
qadrsizlangan pul birligi bekor qilinadi va o’rniga yangi pul birligi kiritiladi. 
Masalan, Sobiq SSSRda 1922-24 yillarda sovznaklarning kuchli qadrsizlanishi 
natijasida 1 rubl 50 mlrd. sovznakga almashtirilgan. Urushdan keyingi Germaniyada 
giperinflyatsiya natijasida 1924 yilda muomalaga yangi nemis markalari kiritilgan. 
Eski reyxsmarkalar kuchli qadrsizlanishi natijasida muomalaga chiqarilgan yangi 
markalar 1 marka : 1 trillion eski reyxsmarka nisbatida almashtirildi. Reyxsmarkalar 
muomalasi bekor qilindi.
Revalvatsiya - bu pul birligining oltin qiymatini tiklashdan iborat. Masalan, 
birinchi jahon urushidan keyin 1925-1928 yillar- da o’tkazilgan pul islohoti tufayli 
funt sterlingning urushgacha bo’lgan oltin qiymati belgilandi. Ikkinchi jahon 
urushidan keyin revalvatsiya natijasida dollarning valyuta kursi ko’tarildi. Germaniya 
Federativ Respublikasida 1961, 1969, 1971 yillarda revalvatsiya o’tkazilgan.
66

---

Devalvatsiya - bu milliy valyuta kursining chet el vayutasiga nisbatan 
tushishidir. Pul birligining oltin miqdori belgilangan sharoitda devalvatsiya pulning 
oltin miqdorining tushib ketishini anglatgan. Masalan, 1971 yilda AQSh dollarining 
oltin miqdori 7,89 % ga, 1973 yil fevralda 10% ga kamaytirilgan. Suzuvchi valyuta 
kurslariga o’tgandan keyin devalvatsiya boshqariladigan valyuta kurslari asosida olib 
boriladi.
Denominatsiya - baholar masshtabini yiriklashtirish, yani pul birligidagi «0» 
larni qisqartirishdan, pul birligida ko’rsatilgan nominalni kamaytirishdan iborat. 
Sovet pul tizimi qaror topa boshlagan davr - 1921 -1922 yillarda ikki marta 
denominatsiya o’tkazilgan. Birinchi denominatsiyada muomalaga «1922 yil pul 
birliklari» chiqarilgan va ular oldingi pul birliklariga 1000 : 1 nisbatda almashtirilgan. 
Ikkinchi denominatsiyada muomalaga «1923 yil pul birligi» chiqarilgan va 1922 yil 
pul birligiga» 100 : 1 nisbatda almashtirilgan. Pul denominatsiyasi inflyatsiya 
suratlari past bo’lgan sharoitda qulay bo’lishi mumkin. Agar inflyatsiya suratlari 
yuqori bo’lsa, denominatsiya o’tkazish hech qanday samara bermasligi mumkin. 
Faqat pul islohotini o’tkazish yo’li bilan pul tizimini barqarorlashtirish mumkin 
bo’ladi.
Pul islohotini o’tkazish quyidagi yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin.:
- muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, deflyatsiya kursi 
bo’yicha eski pullarni yangi pullarga almashtirish:
-
aholi va korxonalarning banklardagi jamg’armalarini vaqtincha (to’liq yoki 
qisman) harakatsiz ushlab turish (qotirib qo’yish): 
-
ikkala usulni birgalikda qo’llash yo’li orqali pul islohotini o’tkazish: bu usul 
xalqaro amaliyotda «shok yo’li» bilan davolash nomi bilan mashhurdir. Bu usul 1948 
yilda G’arbiy Germaniyada harbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodiga o’tishda 
qo’llanilgan. «Shok yo’li» bilan davolashda ish haqini to’lashni to’xtatib qo’yish, 
ishlab chiqarishni qisqartirish, pul islohotini o’tkazish, ish o’rinlarini qisqartirish kabi 
qattiq choralar qo’llanilishi mumkin. Masalan, G’arbiy Germaniyada 1948 yilning 
iyun oyida o’tkazilgan pul islohotida aholining nakd pullari va jamg’armalari 6,5 
yangi nemis markasiga 100 eski reyxsmarka qilib almashtirildi. 
67

---

Aholining pul jamg’armalarini to’lash vaqtincha to’xtatilgan, keyinchalik faqat 30 
foiz atrofida to’langan va har bir kishiga 60 nemis markasi miqdorida nafaqa 
ajratilgan. Natijada davlatning reyxs markasidagi qarzi, mamlakatda bo’lgan 
disbalans tugatilgan va shu yo’l bilan inflyatsiyaning o’sish templari to’xtatilgan.
«Shok yo’li» bilan davolash Yaponiyada 1949-50 yillarda o’tkazilgan va u 
«Dodj rejasi» degan nomni olgan.
Bu rejaga asosan Yaponiyada inflyatsiyaga qarshi juda qattiq chora-tadbirlar 
amalga oshirilgan. Erkin bahoga o’tish bilan bir vaktning o’zida er islohoti o’tkazildi, 
byudjet kamomadini yo’qotish yo’llari ishlab chiqildi. Yaponiyada mavjud zarar 
bilan ishlovchi korxonalarga davlat tomonidan beriladigan subsidiya bekor qilindi, 
korxona, tashkilotlarga kredit berish shartlari mukammallashtirildi, aholi 
jamg’armalari ishlatilmasdan qotirib qo’yildi.
Iqtisodni «shok yo’li» bilan davolash Sharqiy Evropa mamlakatlari -
Yugoslaviya, Polsha kabi mamlakatlarda xam qo’llanilgan. «Shok yo’li» bilan 
davolash iqtisodiy siyosati 1989 yilning oxirlarida Polshada ko’lanilgan bo’lib, ish 
haqi vaktinchalik kotirib qo’yilgan holda , baholar erkinlashtirilgan. Natijada 1990 
yilning boshlariga kelib Polshada tovarlar mo’l-ko’lchiligi vujudga kelib boshladi va 
tovarlar bahosining bir necha barabor oshishi natijasida inflyatsiya suratlari 
sekinlashishiga erishildi. Polshada bu iqtisodiy tadbirning o’tkazilishi aholining 
yashash sharoitini ancha qiyinlashtirdi va ishsizlar sonini ko’paytirdi.