Toshkent moliya instituti sh. Abdullaeva pul, kredit va

O’z bilimini tekshirish bo’yicha savollar
1.
Yuridik va jismoniy shaxslar pul mablag’larini bank hisobvaraqlariga, 
jamg’armalarga jalb qilish deganda nimani tushunasiz va u qanday 
operatsiyalarga kiradi? 
2.
Depozitlar nima va ular hajmini kengaytirish yo’llari? 
3.
O’anday operatsiyalarni passiv operatsiyalar deyiladi? 
4.
Passiv operatsiyalarning shakllari va ularga misol? 
5.
Bankning aktiv operatsiyalari mazmuni va bank faoliyatidagi ahamiyati? 
6.
Aktiv operatsiyalarning qanday turi mavjud va ularga ta’rif bering. 
7.
Kredit portfelidagi kreditlarning tasnifi bo’yicha turlari? 
8.
O’anday boshqa operatsiyalar bankning boshqa aktiv operatsiyalari tarkibiga 
kiritiladi? 
9.
Banklarning vositachilik operatsiyalari deganda nimani tushunasiz? 
10.
Banklarning ishonch operatsiyalari nima va ularning qanday o’ziga xos 
xususiyatlari mavjud? 
11. Bank faoliyatida aktiv va passiv operatsiyalarni boshqarishning ahamiyati. 
10. O’anday kreditlash tamoyillari va usullarini bilasiz?
251 

---

XVI BOB. QIMMATLI QOG’OZLAR BO’YICHA INVESTITSION
OPERATSIYALAR
1-§. Investitsiyalar, banklarning investitsion siyosati
Rivojlangan iqtisodiyotda tijorat banklari o’z faoliyatini doimiy ravishda o’sib 
boruvchi raqobat sharoitida amalga oshiradilar. Ular o’zaro va boshqa kredit-moliya 
muassasalari bilan, shu jumladan, oxirgi vaqtda taklif etilayotgan har xil xizmat 
turlarini amalga oshiruvchi xorijiy banklar bilan raqobatlashadilar.
O’attiq qo’l raqobat sharoitida tijorat banklari faoliyatining asosiy 
yo’nalishlaridan biri investitsion faoliyat hisoblanadi.
Investitsiya - bu xususiy, davlat korxonalari va tashkilotlari qimmatli 
qog’ozlariga uzoq muddatga qo’yilgan mablag’lardir. Tijorat banklari krediti 
investitsiyasidan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:
Birinchidan, bank kredit berganda, bank mablag’larini nisbatan qisqa vaqt 
ichida foydalanishga beradi va kredit summasi hamda u bo’yicha foiz stavkasini o’z 
vaqtida qaytarishni talab qiladi. Investitsiyada esa qo’yilgan mablag’lar (qo’yilmalar) 
xali o’z egasiga qaytib kelishidan oldin uzoq davr mabaynida bankka mablag’ 
(daromad) olib kelishini bildiradi.
Ikkinchidan, bank kreditida kredit munosabatlarini yuzaga keltirish bo’yicha 
tashabbus qarz oluvchi tomonidan o’rtaga tashlanadigan bo’lsa, investitsiyada esa 
qimmatbaho qog’ozlar bozorida aktivlarni sotib olishga intiluvchi tijorat banki 
tashabbus ko’rsatadi.
Uchinchidan, bankning kredit shartnomasida bank kam miqdordagi kreditorlar 
orasida asosiydir. Investitsion shartnomalarda esa tijorat banki ko’plab kreditorlardan 
biridir.
Turtinchidan, bank kreditida bank va qarz oluvchi bevosita kredit shartnoma 
orqali bog’langan bo’lib, ularning faoliyatiga hech kim aralashmaydi. Investitsiyada
252 

---

esa turli xil qimmatli qog’ozlar orqali korxona, tashkilotlarning faoliyati bilan 
bankning faoliyati bog’lanib ketadi.
Tijorat banklari tomonidan investitsion faoliyat olib borishdan asosiy maqsad 
ularning daromadliligi va likvidliligini (bankning faoliyati bo’yicha majburiyatlarini 
o’z vaqtida bajara olish qobiliyati) ta’minlashdan iborat. Rivojlangan mamlakatlar 
iktisodiyotida tijorat banklarining investitsion siyosati bank faoliyatining asosiy 
yo’nalishlaridan biri hisoblanadi va banklarning likvidliligini ta’minlashda asosiy rol 
uynaydi. Banklarning investitsion faoliyati turli xil qimmatli qog’ozlar: oddiy va 
imtiyozli aktsiyalar, obligatsiyalar, davlat qarzdorlik majburiyatlari, depozit 
sertifikatlari, veksel va boshqalarga mablag’larini qo’yish orqali amalga oshiriladi.
Alohida olingan davlatlarda banklar tizimining rivojlanishi va banklar 
o’tkazadigan operatsiyalarning turlari va ko’lamiga qarab ularning investitsion 
faoliyati turli yo’nalishlarga qaratilgan bo’lishi va shu operatsiyalar turlari bo’yicha 
olinadigan daromad salmog’i ham turli xil bo’lishi mumkin.
Masalan, Amerika banklari amaliyotida davlatning qisqa muddatli qarz 
majburiyatlarini ifodalovchi qimmatli qog’ozlariga investitsiya qilish odatda kam 
daromad keltiradi, ammo ular yuqori likvidlilikka ega va ular bo’yicha to’lanmaslik 
riski nolga teng bo’lib, bozor stavkasining o’zgarish riski ham kichik bo’lgan 
qimmatli qog’ozlar hisoblanadi.
Uzoq muddatli qimmatli qog’ozlar yuqori daromad keltiradi, shuning uchun 
banklar ularni muddati tugaguncha saqlashadi. Banklar o’z mablag’larini 
munitsipalitetlarning qimmatli qog’ozlariga ham qo’yishadi, chunki ular bo’yicha 
to’lanadigan foiz soliqka tortilmaydi.
O’z likvidliligini ta’minlash maqsadida banklar uncha katta bo’lmagan 
summani boshqa qimmatli qog’ozlar: bank aktseptlari, qimmatli qog’ozlar bozoridagi 
tijorat qog’ozlari, brokerlik ssudalar va tovar-kredit korporatsiyalari sertifikatlariga 
qo’yishidi.
Daromadlilikni ta’minlash maqsadida, lekin likvidligini xavf ostiga qo’ygan 
holda banklar o’z mablag’larini ba’zi bir hukumat muassasalari obligatsiyalari va 
korporatsiyalarning birinchi darajali obligatsiyalariga investitsiya qiladilar.
253

---

Rivojlangan mamlakatlarda tijorat banklarining investitsion faoliyati daromad 
keltirishi nuqtai nazaridan bank daromadi tarkibida kredit foizidan keyingi ikkinchi 
manbadir.
Tijorat banklari investitsion faoliyatining daromadlilik darajasiga bir qator 
iqtisodiy va tashkiliy omillar ta’sir ko’rsatadi. Bu omillar orasida asosiylari sifatida 
quyidagilarni keltirish mumkin. Bular:
davlatning barqaror rivojlanuvchi iqtisodiyoti;
tovar ishlab chiqarish va xizmat sohasidagi turli mulkchilik shakllarining 
mavjudligi, shu jumladan bank faoliyatida xususiy va aktsioner mulk shakllarining 
ustivorligi;
kredit-moliya tizimining silliqlangan va aniq faoliyat yurituvchi strukturasining 
mavjudligi;
qimmatli qog’ozlar bozorining zamonaviy va rivojlangan muassasalarining 
mavjudligi;
qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqarish va qimmatli qog’ozlar bozori 
katnashchilari faoliyatini nazorat etuvchi qonuniy aktlar va tartiblarining mavjudligi;
tijorat banklarining xalqaro investitsion faoliyatini yuritish amaliyotida bo’lgan 
yuqori sifati qimmatli qog’ozlar muomalasining amal qilishi;
investitsion faoliyat sohasi va qimmatli qog’ozlar bozori uchun mo’ljallangan 
yuqori malakali mutaxassislar va tadbirkorlarning mavjudligi, ularni tayyorlash va 
boshqalar.
Aloxida olingan qimmatli qog’ozlar turlari va guruxlarining daromadliligi 
banklarning investitsiya portfelining bozor bahosiga bog’liq bo’ladi. Oxirgi o’z 
navbatida quyidagi faktorlar ta’sirida o’zgarib turadi. Bular: obligatsiyalarning foiz 
stavkalari, hisobga olingan foizlar, veksellar bo’yicha foizlar, aktsiya bo’yicha 
dividendlar va qimmatli qog’ozlarga bo’lgan talab va takliflardir.
Odatda qimmatli qog’ozlarning bozor narxi va undan tijorat banklari oladigan 
daromad teskari mutanosiblikdadir. Kimmatli qog’ozlar bahosi past bo’lganda 
ulardan keladigan daromad yuqori va aksincha bo’lishi mumkin. Shuning uchun 
qimmatli qog’ozlar foizi kichik bo’lganda, ularni sotib oluvchi investor foiz
254

---

stavkalari oshganda qimmatli qog’ozlarni real bozor kiymatining pasayishi 
muomalasi bilan duch kelishlari mumkin.
Shunday qilib, foiz stavkalarining oshuvi salbiy va ijobiy tomonlarga ega 
bo’ladi.
Qimmatli qog’ozlarning foiz stavkalari oshganda mablag’larni investitsiya 
qilish bankka foyda keltirishi mumkin, ammo yuqori foiz stavkalar, o’z navbatida, 
bankning investitsiya portfelining kadrsizlanishini bildiradi. Bunday holat qimmatli 
qog’ozlar bozorida yuz berganda, amaliyotda bankning investitsion mablag’lari 
bog’langan yoki «yopilgan» deyiladi.
Qimmatli qog’ozlarning alohida turlari bo’yicha daromadlilik darajasi foiz 
stavkasining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan hollarda qimmatli qog’ozlarning 
muddati muhim o’rin tutadi. Qimmatli qog’ozning amal qilish muddati qanchalik 
qisqa bo’lsa, uning bahosi ham shunchalik barqaror va aksincha, muddati qanchalik 
uzoq bo’lsa, shunchalik foiz stavkalari darajasi o’zgarishi tebranishlar ta’siriga 
uchraydi.
Qimmatli qog’ozlar narxlari orasidagi manfiy farq ularning muddatiga qarab 
turlicha bo’lishi nima uchun qisqa muddatli qimmatli qog’ozlar uzoq muddatlilariga 
qaraganda ko’proq kizikish uyg’otishini tushuntiradi.
Bankning qimmatli qog’ozlarni sotib olish asosida banklarning investitsion 
portfelini tashkil qilishdan asosiy maqsadi nafaqat bankka daromad keltirish va 
rezervni to’ldirishning birinchi manbaini tashkil etish (naqd pul va boshqa 
banklarning qarzlari), balki amalda deyarli yo’qotishsiz, eng kam risk bilan, eng 
qisqa vaqti ichida qimmatli qog’ozlarni naqd pulga aylantirish imkoniga ega 
bo’lishdan iborat.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’zining yuqori samaradorlik, to’lovlilik, 
likvidlilik darajasini ushlab turish maqsadida tijorat banki doimo investitsion 
faoliyatining markaziy muommolaridan biri - bankka omonat qo’yganlar va 
aktsionerlar o’rtasidagi bir-biriga mos kelmaydigan manfaatlarni qondirish 
masalalariga e’tibor berishi va uning har tomonning manfaatiga mos keluvchi 
darajada bo’lishini ta’minlashdan iborat. Bu munosabatlarda tomonlar manfaatining
255

---

mos kelmasligi bankning likvidligi va bank operatsiyalarining daromadliligi 
o’rtasidagi qarama-qarshilikda o’z aksini topadi. Yana aniqrogi bu qarama-qarshilik 
deyarli bankning har bir operatsiyasida o’z aksini topadi. Bir tamondan aktsionerlar 
yuqori daromad olishni istashadi, ya’ni bu holda bank mablag’larni uzoq muddatli 
qimmatli qog’ozlarga investitsiya qilishlari lozim va ikkinchi tomonidan bankka 
omonat qo’yuvchilar o’z omonatlarini tezda qaytarib olish imkoniga ega bo’lishlari 
lozim.
Likvidlik va daromadlilik orasidagi ziddiyat investitsiya riskini aniqlaydi va u 
tijorat banki tomonidan yuqori daromadlilikka likvidlilik darajasini pasaytirmagan 
holda erishishi imkoniyatlari ehtimoli sifatida ko’rib chiqilishi mumkin.
Tijorat banklarining investitsion faoliyatida quyidagi risk omillarini uchratish 
mumkin. Bular: kredit, bozor va foiz risklaridir.
Kredit 
riski 
qimmatli 
qog’oz emitentining moliyaviy axvolining, 
imkoniyatining pasayishi bilan bog’liq bo’lib, bunda u o’z moliyaviy majburiyatlarni 
bajarishga qodir bo’lmaydi. Undan tashqari kredit risklar hukumat va davlat 
tashkilotlarining axolidan olingan zayom mablag’lari bo’yicha to’lash qobiliyati bilan 
ham bog’liqdir.
Masalan, AQSh federal xukumatining qimmatli qog’ozlari risklardan xoli 
hisoblanadi, chunki AQSh iqtisodiyoti barqarordir.
Davlat hokimiyatining nafaqat zayomlar olishi balki o’z majburiyatlarini 
to’lash qobiliyatiga ega bo’lishi davlatning qimmatli qog’ozlar bozorini tashkil qilish 
va butun moliya-kredit mexanizmining aniq faoliyat yuritishi uchun muhimdir.
Bozor riskining mohiyati qimmatli qog’ozlar bozorida kutilmagan o’zgarishlar 
yuzaga kelishi bilan bog’liq bo’lib, bu o’zgarishlar natijasida ba’zi bir kimmkatbaho 
qog’ozlarning investitsiya ob’ekti sifatida qadri tushishi mumkin va ularning sotuvini 
faqatgina katta chegirma (skidka) bilan amalga oshirish mumkin bo’ladi.
Tijorat bankining o’z likvidliligini xavf ostiga quyib daromad olish maqsadida 
salmokli mablag’larini investitsion faoliyatga qo’yishi bank ishida katta yoki kichik 
miqdorda investitsion riskning yuzaga kelishiga imkoniyat yaratadi.
256

---

Bunday holda tijorat banklarining investitsion faoliyati qimmatli qog’ozlar bilan aktiv 
operatsiyalar olib borish riski bilan bog’liqdir. Bu esa, o’z navbatida, bank 
rahbariyatidan bu sohada aniq taktika, strategiya va ish rejasini ishlab chiqishini, 
ya’ni investitsiya siyosatini ishlab chiqishni talab etadi.
Shunday qilib, banklar tizimida investitsiya siyosati - tijorat banklari 
faoliyatining bir yo’nalishi bo’lib, u ma’lum risk darajasiga asoslangan bankning 
qimmatli qog’ozlar bilan aktiv operatsiyalarini o’z ichiga oladi va bank faoliyatining 
daromadliligi va likvidliligini ta’minlashga qaratilgan bo’ladi.
Jahon amaliyotida tijorat banklari investitsiya sohasida yuqori tajribaga ega. 
Shuning uchun ham jahon amaliyotida erishilgan yutuqlarga asoslangan holda 
investitsiya faoliyatining asosiy maqsadlari, vazifalari, omillari, strategiyasi va 
taktikasining hisobga olgan holda tijorat banklarining investitsiya siyosatini amalga 
oshirishi bo’yicha «investitsiyaning oltin qoidasi»ni ishlab chiqilgan. Unga ko’ra: 
«Qimmatli qog’ozlardan keladigan daromad har doim investor shu daromadni olish 
uchun to’qnash keladigan risk darajasiga to’g’ri proportsionaldir».
Investitsiya faoliyatining tamoyillari va qimmatli qog’ozlarga mablag’larni 
qo’yishining asosiy omillari - daromadlilik, likvidlik va risk - orasidagi bog’liqlikdan 
kelib chiqqan holda har bir tijorat banki yuqoridagi omillar ta’sirini anglagan yoki 
anglamagan holda yoki bu investitsiya siyosatini yaxshi yoki yomon amalga oshiradi. 
Bu, o’z navbatida, bankning investitsiya siyosatida bank tomonidan ma’lum 
darajadagi investitsiya riskiga borishini angalatadi va tijorat bankining investitsiya 
siyosatida tegishli choralar ishlab chiqish zarurligini anglatadi.
Investitsiya bilan bog’liq risklarni kamaytirish usullaridan biri bu banklarning 
investitsiya portfelini diversifikatsiya qilishdir. Investitsiya portfelini diversifikatsiya 
qilish bankning investitsiya portfelida turli xil ko’pdan ko’p qimmatli qog’ozlarning 
mavjudligiga erishishni bildiradi. Diversifikatsiya usulida investitsiya siyosatini 
amalga oshirishda qimmatli qog’ozlarning har xil xususiyatlarini hisobga olish lozim. 
Bular:
- ularning to’lash muddati va sifati (taqsimlangani), emitentning salohiyati, 
qimmatli qog’ozlarning sifati bo’yicha diversifikatsiya qilish;
257

---

-
qimmatli qog’ozlarning geografik tarqalishi bo’yicha diversifikatsiya qilish; 
-
qimmatli qog’ozlarning to’lanish muddati bo’yicha majburiyatlarining turi va 
boshqalardir. Yuqoridagi belgilarning ta’minotiga ko’ra diversifikatsiya kila turib 
investitsiya siyosatining maqsadlari aniqlanadi. 
Tijorat banklarinig qimmatli qog’ozlar portfelini diversifikatsiya qilishning 
quyidagi turlari mavjud. Bular:
- diversifikatsiya qilish,
- qimmatli qog’ozlarning emitentlari bo’yicha diversifikatsiya qilish va 
boshqalar.
Qimmatli qog’oz sifatiga doir diversifikatsiya maqsadi - riskni 
minimallashtirish (u emitentning o’z majburiyatlarini bajara olmay qolishlik ehtimoli 
bilan belgilanadi). Shu munosabat bilan aktsiya sifatining ta’minlanganlik darajasi 
bo’yicha diversifikatsiya usuli ham mavjud bo’lib, nazariyotchilar fikricha, u bir 
qator omillarni o’rganib chiqishni talab qiladi: Bular emitent qanday faoliyat bilan 
shug’ullanishini, aktsiya daromadi, divident miqdori, kompaniya aktsiyasining joriy 
narxi, zaxirasi, kompaniyani kim boshqarayotganligi va boshqalar bo’lib, ko’rsatilgan 
savollarga javobni emissiya prospekti va birja axborotnomalaridan olish mumkin.
Qimmatli qog’ozlarning geografik tarqalishiga nisbatan diversifikatsiya 
maqsadi - tegishli rayonlardagi iqtisodiy kiyinchiliklar ruy berganda yuzaga 
keladigan risklarni kamaytirishdan iborat hisoblanadi.
Qimmatli qog’ozlarning to’lash muddati bo’yicha diversifikatsiya maqsadi -
foiz stavkalarining tebranishi bilan bog’liq risklarning oldini olishdan iboratdir. Bu 
investitsiya siyosatini amalga oshirishda tijorat banklari odatda qimmatli 
qog’ozlarning tugatilish muddati bo’yicha pog’onali strukturadan foydalanishadi. 
Bundan pog’onali struktura natijasida muddati tugagan qimmmatbaho qog’ozlar 
bo’lmaydi va ularni uzoq muddatli yuqori daromadli qimmatli qog’ozlarga 
reinvestiitsiya qilish imkoni tugiladi.
Qimmatli qog’ozlarning foiz darajalari prognozi amaliyotda nazariyadan farq 
qiladi. Shuning uchun tijorat banklari prognoz natijalarining ishonchlilik darajasini 
oshirish maqsadida foiz stavkalarini tarkibini tahlil qiladilar.
258

---

Odatda jahon amaliyotida tijorat banklari o’z investitsiya siyosatini ishlab 
chiqarish va amalga oshirish uchun boshqarish strukturasida maxsus investitsiya 
bo’limlarini tashkil qilishadi. Bulimdagi xodimlar soni bir qator omillarga bog’liq 
bo’lishi mumkin. Bular: qimmatli qog’ozlar portfeli kattaligi, bo’lim tomonidan 
qimmatli qog’ozlarni sotish va sotib olish bo’yicha bajariladigan funktsiyalarga, 
bankning mijozlariga ko’rsatadigan xizmatlarga, qimmatli qog’ozlar turi va sifatiga 
va boshqalarga bog’liq bo’ladi. Bo’lim ishchilarining malakasi qanchalik yuqori 
bo’lsa, ular bajarayotgan vazifa, ishning sifati ham shunchalik yuqori bo’ladi. 
Mutaxassislar investitsiya dasturida kuzlangan maqsad va vazifalarni yaxshi 
tushunishlari, investitsiya xizmatlari bo’yicha ma’lumotlarga ega bo’lishlari, moliya-
iqtisodiy ma’lumotlardan xabardor bo’lishlari, qimmatli qog’ozlar bozorini mustaqil 
tahlil kila olishlari, qaysi qimmatli qog’oz turlari bankka to’g’ri kelishi yoki 
kelmasligini aniqlashlari, daromadlik egri chiziqlarini ko’ra olishlari, bu bilan 
investitsiya faoliyatini boshqarishni ta’minlashlari lozim.
259 

---