İlahiyyat faküLTƏSİNİn elmi MƏcmuəSİ
Yüklə 3,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KAYNAKÇA
- Çapa tövsiyə etdi: i.f.d. A.M.Şirinov
- Açar sözlər
- ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
- Çapa tövsiyə etdi: f.e.d. Tahirə Allahyarova
- 1. Uşaqın bağlanması üçün fürsət
|
Sonuç İbn Haldun’un asabiyet kavramını incelediğimizde söz konusu kavramda bir toplumun veya grubun, kendisiyle dikey ilişkilerine, yani kendi geçmişiyle ilişki- lerine dayanan bir boyutun olduğunu görüyoruz. İbn Haldun asabiyet kavramında bu boyuta büyük önem vermesine rağmen, söz konusu boyut bugüne kadar yeteri kadar incelenmemiştir. Asabiyetin dikey boyutu dediğimiz bu özelliği, son dönemlerde sosyal bilimlerin üzerine yoğunlaştığı «kolektif hafıza» kavramıyla önemli benzerlikler içermektedir. Asabiyet kavramı tüm özelikleriyle bir bütün teşkil etse de, kavramın analizi amacıyla onun farklı boyutları üzerinde durmak kavramın yeni özelliklerini keşfetmemize yardımcı olmaktadır. Dolayısıyla asabiyet kavramının dikey boyutunu «kolektif hafıza» kavramı bağlamında tekrar okumak da bize asabiyet kavramının farklı boyutlarını keşfetmek için yeni imkanlar sunmaktadır. Bir toplumda veya grupta asabiyetin mevcut olabilmesi için o grubun kendi geçmişiyle ilişkilerinin ve geçmişine yönelik tasavvurlarının ne kadar etkili olduğu, asabiyet kavramının dikey boyutunun anlaşılmasıyla mümkündür. Ayrıca dikey boyutta gerçekleşen değişimlerin, grubun yatay ilişkilerini, diğer bir ifade ile dayanışma ve yardımlaşma gibi cemaat arası ilişkileri nasıl etkilediğini de dikey boyutun analiziyle anlayabiliyoruz. Aynı zamanda, modern sosyal bilimlerde «kolektif hafıza»yla iktidar arasındaki ilişkilerin niteliğini ortaya koyan çalışmalar, İbn Haldun’un mülk ve asabiyet arasında kurduğu ilişkiyi daha iyi anlamamız açısından önemli açılımlar sunmaktadır.
26 Mukaddime, s. 455. 27 Karşılaştır: Assmann, Kültürel Bellek, s. 54. Behram Hasanov 208
KAYNAKÇA Arslan, Ahmet, İbni Haldun, Vadi Yayınları:İstanbul, 2000. Assman, Jan, Kültürel Bellek, Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve
Assmann, Jan, “Collective Memory and Cultural Identıty”, New German Critique, No. 65, Cultural History/Cultural Studies. (Spring - Summer, 1995), s. 125- 133.
Görgün, Tahisn, “Tarih ve Toplum Araştırmalarında Bir Yöntem Kaynağı Olarak Klasik Metafizik: Fahreddin er-Razi Ekolü ve İbn Haldun”, İslam Araştırmaları Dergisi, sayı 17, 2007, s. 49-78. Günay, Ünver, “İslam Dünyasında Bir Din Sosyolojisi Öncüsü: İbn Haldun (1332-1406)”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6. sayı, 1986, s. 63- 104.
Halbwachs, Maurice, On Collective Memory, (edit. Lewis A. Coser), The University of Chicago Press: London, 1992. İbn Haldun, Mukaddime, (trc. Süleyman Uludağ), Dergah Yayınları: İstanbul 1988
İbn Khaldun, The Muqaddimah, (arapçadan ingilizceye çevire Frans Rosenthal), Routledge anf Kegan Paul: London, 1967 Kayapınar, Akif, “İbn Haldun’da Asabiyet”, Geçmişten Geleceğe İbn Haldun:
Sempozyumlar Dizisi, İstanbul, Haziran, 2006, s. 163-182. Meriç, Cemil, “Kendi Semasında Tek Yıldız-I”, Fikirde ve Sanatta Hareket, sayı. 100, (Nisan 1974), s. 32-36 Meriç, Cemil, "Kendi Semasında Tek Yıldız-II", Fikirde ve Sanatta Hareket, sayı. 101, (Mayıs 1974), s. 8-18. İbn Haldun’un Asabiyet Kavramında “Kolektif Hafıza” Boyutu 209
ÖZET
İbn Haldun’un toplum teorisinde merkezî bir konuma sahip olan asabiyet kavramı Mukaddime araştırmacılarının bugüne kadar üzerinde en fazla durduğu kavramlardan biridir. Araştırmacılar asabiyet kavramını genellikle “sosyal dayanışma”, “dayanışma duygusu” vb. kavramlarla tanımlamaya ve karşılamaya çalışmışlardır. Fakat söz konusu kavramlar asabiyet kavramının anlamını Mukaddime’de kullanılandan daha dar bir çerçeveye hapsederken, İbn Haldun’un toplum teorisinin açıklama gücünü de kısıtlamaktadır. Son dönemlerde toplum bilimlerinde sıkça kullanılmaya başlayan “kolektif hafıza” kavramı “asabiyet”in bu güne kadar üzerinde fazla durulmayan boyutlarını ortaya çıkarma açısından önemli imkânlar açmaktadır. Bunun yanında, “kolektıf hafıza” kavramı asabiyet kavramının İbn Haldun’un genel toplum teorisiyle daha iyi bir bağlantısının kurulması imkânını sağlayarak söz konusu teorinin açıklama gücünün daha kapsamlı bir şekilde ortaya çıkarılmasını sağlar.
The notion of asabiyya which has central position in the social theory of Ibn Khaldun, is one of the overemphasized concepts of “Muqaddimah”. Researchers have generally defined and met asabiyya through the concepts like “social solidarity” and “feeling of solidarity”. However, these concepts constrict the original meaning of asabiyya and the explanatory power of Ibn Khaldun`s social theory. On one hand, the notion of “collective memory”, which is one of the widely used concept in social sciences in recent years, enables revealing the ignored dimensions of the concept of asabiyya. On the other hand, the concept of “collective memory” provides opportunity for exposing of the explanatory power of Ibn Khaldun`s social theory through connecting much better the notion of asabiyya with the above-mentioned social theory.
Behram Hasanov 210
РЕЗЮМЕ
Находящийся в центре теории общества Ибн Халдуна концепция «асабия» является по сегодняшний день одним из значительных концепции исследователей «мукаддима». Исследователи часто пытались определить и компенсировать концепцию «асабия» с понятиями «социальная солидарность», «чувство солидарности» и так далее. Но данные понятия ограничили смысл концепции «асабия» в узких рамках,
чем она на самом деле является в Мукаддиме, а также ограничили объяснительную силу теории общества Ибн Халдуна. Понятие
«коллективной памяти», которое получило широкую популярность в социальных науках в последные годы, открыло широкие возможности в плане раскрытия минорных аспектов «асабии» до сегодняшнего дня. Кроме того, понятие «коллективная память» обеспечивает возможность установления наилучшего соединения концепции «асабия» с теорией общества Ибн Халдуна в общих чертах, вместе с тем обеспечивает более комплексного раскрытия этой теории.
Çapa tövsiyə etdi: i.f.d. A.M.Şirinov Əl-Qəzali və Artur Şopenhauer əsrləri keçən paralellər 211
ƏL-QƏZALİ VƏ ARTUR ŞOPENHAUER ƏSRLƏRİ KEÇƏN PARALELLƏR Ç.C.Məmmədova BDU-nun Fəlsəfə tarixi və mədəniyyətşünaslıq kafedrasının doktorantı
Açar sözlər: əl-Qəzali, Artur Şopenhauer, paralellər, metafizika, İslam, iradə, təsəvvür, əzab. Key words: Al-Ghazali, Arthur Schopenhauer, parallels, metaphysics, Islam, will, representation, suffering. Ключевые слова: Аль-Газали, Артур Шопенгауэр, параллели, метафизика, Ислам, воля, представление, страдание. “Fəlsəfi fikrin ağırlıq mərkəzi artıq neçə əsrdir ki, Avropanın ideya məkanında gah bu, gah da başqa ölkəyə keçsə də, əslində eyni bir mədəniyyətin kontekstində fırlanmaqdadır. Düzdür, son əsrdə ABŞ–ın ideya məkanı da mərkəz olmaq iddiası ilə rəqabətə girmişdir. Lakin mahiyyət eynidir. Söhbət əslində eyni bir sivilizasi- yadan, eyni düşüncə tərzindən və eyni bir fəlsəfi ənənədən gedir”(1,5). Məhz buna görə də bu məqalədə Şərq və ya Qərb fəlsəfəsindən yox, bu fəlsəfələri təmsil edən iki böyük filosofun ideyalarından danışılacaq. Ayrılıqda hər biri öz dövrünün məşhur simaları olmuş bu iki mütəfəkkirin araşdırma üçün seçilməsinin əsas səbəbi onların yaradıcılığına, həyat tərzlərinə və xüsusilə şəxsiyyətlərinə duyulan hörmət və simpatiya hissi olub. İmam Əl-Qəzali “ən böyük İslam filosofu” idi (3, 75). Bunu müasir araşdırmaçı Debora Blak öz əsərlərində təkidlə qeyd edirdi. Bəzən araşdırmaçının hansısa sahəyə diqqət yetirməsinə illər gərəkdiyi halda, bəzən bu bir cümlənin köməyi ilə olur. Bizi də Əl-Qəzaliyə aparan yol bu cümlə ilə başlayır. Qərb aləmində bu qədər böyük marağa səbəb olmuş Şərq mütəffəkiri bizim üçün də kəşf edilməlidir. Qərb alimləri daima Şərqi mənbə kimi istifadə edib, minlələ əsər, məqalə yaza, bizim olanı bizdən yaxşı təqdim edə bilirlər. İnteqrativ bir əsrdə yaşadığımız üçün biz bu praktikadan istifadə etməli, uzun illər gizli qalan potensiyalımızı dünyaya aşkar etməliyik.
Ç.C.Məmmədova 212
Müzakirə mövzumuz olan iki mütəfəkkiri birləşdirən bir necə məqam mövcuddur. Bizim əsas diqqət hədəfimiz – əzab və biliyə dair məqamlara, habelə iki mütəfəkkirin iradəyə verdiyi əhəmiyyət və buradan ortaya çıxan paralellərin analizinə yönələcək. Hər biri ayrı – ayrı dövr və cəmiyyətlərdə yaşamış insanların bir–birinə çox bənzər fikirlər söyləməsi istər – istəməz onların eyni həqiqəti görüb, dərk etməsindən xəbər verir. Çünki bu eyniliyi başqa cür izah etmək mümkün deyil. Onları ayıran illər, məsafələr, hətta təfəkkürdə olan fərqlər eyniliyin yaranmasını əngəlləyə bil- mirdi. Nə idi bunun səbəbi? Bəlkə də, Platonun dediyi fikir doğru idi. Hər bir insan ideyalar aləmində həqiqəti görüb dərk edir, bədəninə ruh veriləndə isə bu unudulur. Sonra onun müdrüklüyü bu həqiqətləri yada salmağa kömək edir. Biz Əl-Qəzalinin və Şopenhauerin metafizikasında bu paralellərin şahidi olaca- yıq. Əl-Qəzalinin metafizikasını təşkil edən iki böyük sahə mövcuddur. Bunlardan birincisi görünən aləm, ikincisini isə Dominion adlanan görünməyən dünyadır. Birinci məqamı daha ətraflı nəzərdən keçirmək istəsək, onda burada belə bir ideya ilə rastlaşırıq ki, bizim yaşadığımız gündəlik həyat Allahdan yox, görünməyən dünyadan gələn kölgənin nəticəsidir. Kölgə dünyası görünməyən aləmdən gəlir, görünməyən dünya isə birbaşa Allahdan başlayır. Buradan da belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, görünən dünya ikincili təsir olub, görünməyən dünyanın törəməsidir. Bu ideyalar bizi Şopenhauerin fikirlərinə gətirib çıxarır. Mövcud paraleli göstərmək üçün böyük Alman filosofunun “Aləm iradə və təsəvvür kimi” əsərində olan bir kiçik parçanı ön plana çəkmək lazımdır. “Bu Mayadır, yalan örtüyü, o ölümlü insanların gözünü tutub və onlara mövcudluğu və mövcüdsuzluğu haqqında heç bir fikir irəli sürə bilmədiyimiz aləmi görməyə məcbur edir. Belə ki, o yuxuya, qum üzərinə düşən günəş şüalarının əksinə bənzəyir. Bu şüalar səyahət edən insanı yanıldır, ona suyun çox yaxında olduğunu zənn etdirir” (2, 41). Şopenhauer öz əsərinin bu hissəsində Maya nəzəriyyəsi ilə şəxsi düşüncələrini ifadə edir. O düşüncələr ki, Heraklit, Platon və Spinoza tərəfindən əvəllər də bu və ya digər şəkildə təsvir olunmuşdur. İndi əminliklə demək olar ki, bu iki mütəfəkkir görünən aləmi real yox, ikinci dərəcəli təsir kimi qəbul edib, təsvirlərini bunun əsasında qurmuşdular. Əl-Qəzali bir az da irəli gedərək görünməyən aləmin təzahürü olan görünən dünyanı izah etməyə cəhd edir. Bunun üçün o Quran ayəsinə müraciət edir: “Allah göylərin və yerin nurudur. (Kainatı yaradıb ona nur verən, yer və göy əhlinə haqq yolu göstərən xaliqdir). Onun (Peyğəmbərimizin və möminlərin qəlbində Əl-Qəzali və Artur Şopenhauer əsrləri keçən paralellər 213
olan) nuru, içində çıraq olan bir taxçaya (çıraqdana) bənzər; taxçadakı o çıraq bir qəndilin içindədir, o qəndil isə, sanki parlaq bir ulduzdur. O çıraq nə şərqdə, nə də qərbdə (aləmin ortasında) olan mübarək bir zeytun ağacından yandırılır. (Şərqdə deyildir ki, günəş batdıqda, qərbdə də deyildir ki, günəş doğduqda qaranlıqda qalsın). Onun (zeytun ağacının) yağı özünə od toxunmasa da, sanki (haradasa) işıq saçır. O, nur üstündə nurdur. Allah dilədiyini öz nuruna qovuşdurur (istədiyinə öz nurunu bəxş edib cənnət yolu olan islam dininə yönəldir). Allah (həqiqəti anlaya bilsinlər deyə) insanlar üçün misallar çəkir. Allah hər şeyi biləndir!” (6, 380).
Əl-Qəzalinin fikrinə görə ayədə qeyd olunan beş əlamət “insan qəlbinin beş bacarığına” uyğundur. Bu beş bacarığın izahı belədir: “O çıraq, taxça, qəndil, ağac və zeytun Böyük İşığın görünən hissələridir. Onlar isə aşağıdakı xüsusiyyətlərə uyğundur: hisslər, təsəvvür, əksetdirmə, rasionallıq və peyğəmbərlik bacarığı” (4,23). Bundan əlavə onu da qeyd edə bilərik ki, Əl-Qəzali üçün iman gətirən insanın məqsədi öz qəlbini təmizləmək idi. “Beləliklə, qəlb nə qədər çox təmizlənirsə, o bir o qədər çox Allah işığını qəbul edib, predmetlər haqqında həqiqi bilik əldə edir” (4,12). Əl-Qəzali üçün biliyin mahiyyəti İlahi İşığı dərk etməklə əlaqəlidir. Bir daha işıq ayəsinə qayıdıb Əl-Qəzalinin qəlb və onun beş bacarığı haqqında dediyi fikirləri şərh edək. Burada hisslər taxçaya bənzədilir, belə ki, ondan çıxan ocaq çoxsaylı dəliklər tapır. O bu dəlikləri insanın qulaq və burunu ilə müqayisə edir. Burada obraz işığı otağı aydınlaşdırmağa yönələn taxçanın içində olan çıraqdır. Məhz bu çıraq kimi bizim də əqlimiz ətrafımızda olan aləmi işıqlandırıb, bizim onu dərk etməyimizə yönəlir. Təsəvvür qabilliyəti çırağın qəndilinə bənzədilir və rasional biliyin təşkilatçısı kimi qiymətlindirilir. Əsas ideya ondan ibarətdir ki təsəvvürün yaranması nəticəsində konseptual və abstrakt təfəkkür formalaşır. Qəndil yayğın olan işığı yığa bildiyi kimi təsəvvür də ilkin halı ilə xaotik ideyaları toplamağı bacarır. Ruhu əks elətdirən qəlblər isə ocağa bənzədilir. Görünür ki Əl-Qəzalinin əsas məqsədi burada əqlin və arqumentlərin istifadəsini vurğulamaqdır. Əks etdirən ruh bizə düşüncə hökümlərinin artırılması və inkişaf etdirilməsi üçün imkan yaradır. Peyğəmbər ruhu çırağın yağı ilə eyniləşdirilir. Neft kimi peyğəmbər ruhu təmizliyi təcəssüm etdirir və yanmağı ilə bütün ətrafı işığa qərq edir. Yağ öz mahiyyəti etibarilə olduğu maye halında qala və ya yanıb ətrafı işıqlandıra biləcək xüsusiyyətlərə malik olan mahiyyətdir. Qəlb də yağ kimidir, o ya olduğu halda qalır, ya da ilahi aydınlıqdan bəhrələnib ətrafı işıqlandırır. İşığın mənbəyi olan rasional ruh çırağın özü ilə eyniləşdirilir. Beləliklə, Əl-Qəzali peyğəmbəri aydınlıq gətirən çıraq
Ç.C.Məmmədova 214
kimi təsvir edir. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, bu rasional ruh işıqlandırdığı obrazların seçimini də reallaşdırır. Yəni işıqlandırma kor-koranə həyata keçirilmir. Əl-Qəzali yaradıcılığında peyğəmbərin oynadığı rolu Şopenhauer dahiyə şamil edirdi. Dahi haqqında Şopenhauer öz fikirlərini belə yekunlaşdırıb: “ Dahi bahalı daşlar arasında qranat daşı kimidir. Digər daşlar onların üzərinə düşən işığı əks elətdirdiyi halda, qranat öz işığı ilə parlayır” (7). Diqqətimizi çəkəcək digər bir məqam Əl-Qəzalinin varlığı üç mərhələyə ayırmasında ortaya çıxır. Bu bölgü aşağıdakı kimidir: 1.
2.
Aşağı pilləni isə Allahın müəyyən etdiyi maddi aləm tutur; 3.
Bu iki mərhələ arasında insanlar aləmi yerləşir. Burada olan insanların qəlbləri isə iradə azadlığına malikdir. Allah insanlara ideyaları və meyilləri verir, ancaq onların işləri iradə ilə müəyyən olunur. Şopenhauer iradə və onun şəxsiyyətin formalaşmasında oynadığı rolu aşağıdakı kimi ifadə edir. “Ona görə də biz hadisələr aləmini iradənin güzgüsü, onun obyekti adlandırırıq” (2, 446). Öz əsərlərində çoxlu sayda əsaslandırılmış sitatlar gətirməklə Şopenhauer bir da- ha iradəyə verdiyi yüksək qiyməti göstərirdi. Əl-Qəzali də öz növbəsində çoxlarının düşündüyü kimi iradənin həlledici roluna qarşı çıxmır, əksinə onu daha da əhəmiy- yətli edirdi. Bütün bu deyilənləri ümumiləşdirib fikirlərə yekun vursaq onda bu iki mütəfəkkir arasında olan paralellərin beş istiqamətini aşkar etmiş olarıq. Birinci, ümumilik ondan ibarətdir ki, hər iki filosof bu və ya digər şəkildə özünü əzabkeş sayıb. İkincisi, onlar əzablardan qurtulma zamanı obyektiv olmağa çalışıblar. Əl- Qəzali biliyin mahiyyətinə çatmaqda obyektivlik istədiyi halda, Şopenhauer iradədən azad olmaq çərçivəsində obyektivlik istəyirdi. Üçüncü, məqam Platon ideyalarının assimilyasiyasıdır. Əl-Qəzali öz yaradıcılığında sfera və emanasiya nəzəriyyəsini işıqlandırıb, Şopenhauer isə öz növbəsində Platonun ideya və forma anlayışlarını mənimsəyib. Dördüncü, ümumi məqam odur ki, hər iki mütəfəkkir biliyə çatmağın yolunu günlük, adi həyatın fövqünə keçməklə nail olmağın mümkünlüyünü iddia edirdilər. Əl-Qəzali üçün bu Allah əqli ilə görüşmək, Şopenhauer üçün isə ideyalar aləmi ilə tanışlıq təşkil edirdi. Beşinci və sonuncu paralel dahi və peyğəmbər məsələsidir. Hər iki mütəfəkkir ən yüksək ideyalara çatanların seçilmişlər üçün olduğunu qəbul edirdilər. Əl-Qəzali və Artur Şopenhauer əsrləri keçən paralellər 215
Bütün bu deyilən məqamlar mövzunun əhəmiyyətini bir daha vurğulayır. Belə ki, komparativ yanaşmanın ən müsbət tərəfi ideyaların müxtəlif fəlsəfi sistemlər tərə- findən eşidilməsi, sintez olunaraq yeni fikirlərin yaranmasına təkan verə bilməsidir.
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1.
Xəlilov S.S. Şərq və Qərb: ümumbəşəri ideala doğru. Fəlsəfi etüdlər. Bakı – 2004
2.
Шопенгауэр А. «Мир как воля и представление», Минск – 2011 3.
Routledge Encyclopedia of Philosophy, London – 1998 4.
Al-Ghazali «The Niche of Lights», Brigham – 1998 5.
Аль - Газали, «Исследование сокровенных тайн сердца Издательство: Ансар – 2007 6.
Qurani – Kərim. Z.M. Bünyadov, V.M. Məmmədəliyev. Bakı – 2005 7.
http://shoyher.narod.ru/AntolMyisli/AntolMyisl_T3.html 8.
http://www.sufizm.ru/lib/gasali/ Ç.C.Məmmədova 216
XÜLASƏ
Bu məqalənin əsas məqsədi odur ki, klassik islam fəlsəfəsi paralellər çərçivəsində öyrənilə bilər. Buna nail olmaq üçün mən Əl-Qəzalinin (1058-1111) metafizikası ilə Artur Şopenhauerin (1788-1860) estetikasını müqayisəli təhlil edəcəm. Bu zaman əsas qüvvə hər iki mütəfəkkir üçün eyni olan mövzulara yönələcək. Bunlardan ikisi özündə əzab və biliyə aid məqamları cəmləyir. Bundan əlavə təhlil zamanı ortaya çıxacaq beş ümumi mövzu da var.
SUMMARY
The aim of this article is to show how classical islamic philosophy may be studied within a framework of parallels. To achieve this goal, I will bring together the metaphysics of Al-Ghazali (1058-1111) and the aesthetics of Arthur Schopenhauer (1788-1860). In comparing and contrasting Al Ghazali with Schopenhauer the focus will be on the underlying themes common to both thinkers. The two central themes involve the issues of suffering and knowledge. There are, in addition, five shared themes that will emerge from the analysis to follow.
Целью данной статьи является показать, как классическая исламская философия может быть изучена в параллельных рамках. Для достижения этой цели, я собираюсь объединить метафизику Аль-Газали (1058-1111) и эстетика Артур Шопенгауэра (1788-1860). В сравнение и противопоставление Аль- Газали с Шопенгауэром упор будет сделан на основные темы, общие для обоих мыслителей. Две центральные темы включают в себе вопросы о страдании и знании. Есть пять общих тем, которые будут возникать в результате анализа.
Çapa tövsiyə etdi: f.e.d. Tahirə Allahyarova Bağlılıq mərhələləri və uşağın sosiallaşması 217
BAĞLILIQ MƏRHƏLƏLƏRİ VƏ UŞAĞIN SOSİALLAŞMASI
AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutunun dissertantı Açar sözlər: uşaq, bağlılıq, bağlılığa təsir edən amillər, sosiallaşma. Keywords: the child, attachment, the factors influencing formation of attachment, socialization. Ключевые слова: ребенок, привязанность, факторы, оказывающие влияние на формирование привязанности, социализация.
Uşaqlarda bağlılığa təsir edən amillər hansılardır? Alimlər bu sualı cavablaya- raq, əsasən dörd amilə diqqəti yönəldirlər: uşağın bağlanması üçün şərait, uşağa göstərilən qayğının keyfiyyəti, uşağın fərdi xüsusiyyətləri və uşağın ailədə vəziyyəti.
Əgər uşaq onun qayğısına qalan fərdlə “emosional əlaqə yaratmağa şərait” və imkan tapa bilməsə, nə olar? Rene Spits [1946] həyata keçirdiyi tədqiqat çərçivəsində müşahidə etdi ki, 3-12 aylıqda anaları tərəfindən tərk edilmiş kimsəsiz uşaqlar daha fərqli bir mühitdə digər uşaqlarla birlikdə (ən azı 7 uşaqla) bir dayənin nəzarətində olduqda onların çəkisi azalmış və onlar ətrafdakılardan uzaqlaşmağa meylli olmuşdular. Onların analarını əvəz edən daimi bir dayə olmadığı təqdirdə həmin uşaqlar depressiyaya düşürdülər. Həmin kimsəsiz uşaqların həyəcanlanma problemi olurdu. Çünki onlar bir yaxud bir neçə böyük və yaşlı insanla ünsiyyətdən məhrum idilər. Tədqiqatçılar öz tədqiqatlarını uşaq-dayə münasibəti daha yaxşı olan bir uşaq evində davam etdilər. Bu uşaqlara kitab və oyuncaq verilirdi. Lakin baxıcılar çox tez-tez dəyişirdi. Yəni hər uşağın orta hesabla 4.5 yaşına qədər 50 baxıcısı olurdu. Bu uşaqların bir çoxu 4 yaşından sonra ailələrə verildikdə yeni valideynləri ilə çox yaxşı emosional əlaqə qura bilirdilər. Bu o deməkdir ki, uşağın valideynə bağlanması hətta 4-6 yaşında da ola bilər [1, s.99-118]. Monteziriniya Əkbər Firidun oğlu 218
Amma bu uşaqların əksəriyyətinin həyəcanlanma və sosial problemləri varidi. Məsələn, uşaqlar “böyüklərin diqqətinə”, “böyüklərlə ifrat səmimiliyə”, tanımadıq- ları həmyaşıdları ilə səmimiliyə meylli idilər və dostluq əlaqələri zəif idi. Rumıniya- nın kasıb vəziyyətdə olan uşaq evlərinin birində qalan körpələrdə də qeyd etdiyimiz problemlər müşahidə edilmişdi [2, s.791-801]. Bu nəticələr göstərir ki, uşağın həyatının ilk illərində yaxın emosional əlaqə yaratması və bağlanmasında onun təbii və normal böyüməsinin əhəmiyyətli dərəcədə təsiri var.
Yüklə 3,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|