MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Azərbaycan respublikasının
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Torpaqların kompleks aqroekoloji qrupu
- Azərbaycan Respublikasının aqroekoloji rayonlaşdırılması
- Qrup üzrə orta bal
|
12.15. Azərbaycan respublikasının aqroekoloji rayonlaşması Torpaq örtüyünün bonitirovka göstəriciləri ilə birgə Azərbaycan ərazisinin aqro və meşəekoloji rayonlaşdı- rılması taksonomik vahidlərin iyerarxiyası üzrə təbii-kənd təsərrüfatı rayonlaşdırmasının ümumi sxemi ilə əla- qədə aparılır. Taksonomik vahidləri biz qısaca aqroekoloji adlandırırıq: aqroekoloji sinif – aqroekoloji vilayət – aqroekoloji rayon – aqroekoloji yarımrayon – aqroekoloji qrup (cədv.12.10). Bu bölgülər kompleks ərazi –isteh- sal törəmələridir. Onlar bir sıra təbii və təsərrüfat əlamətlərinə görə fərqlənirlər. Ancaq təbiətlə təsərrüfatın qar- şılıqlı əlaqəsini nəzərə alaraq bu və ya başqa bölgünün ayrılması zamanı bütün əlamətlər toplusundan istifadə et- məyə ehtiyac yoxdur. Yalnız ən mühüm əlamətləri nəzərə almaq kifayətdir. Aşağıda rayonlaşdırma sisteminin taksonomik vahidlərinin təyini və onları ayırmaq üçün istifadə edilən ən səciyyəvi ekoloji parametrlər, əlamətlər verilir. Aqroekoloji sinif – əsas zonal torpaq tipinin və bir neçə tipin üstünlüyü ilə səciyyələnən eninə və ya şaquli yayılmış ərazidir. Azərbaycan Respublikası hüdudlarında 2 sinif ayrılır – bünövrədən soyuq hissəyə (yerin hün- dürlüyündən asılı olaraq) qədər şaquli qurşaqlığın bütün sistemi ilə qurşağa daxil olan dağlıq ərazilər və günəş istisinin müəyyən məcmu miqdarı və i.a. ilə səciyyələnən ərazilər. Düzənlik üfüqiliynin ümumi sxeminə uyğun olaraq anlaşılır.
oroqrafik elementlə ayrılmış bir hissəsidir. Aqroekoloji vilayətlərin ayrılması zamanı istilik, nəmlik, əsas torpaq tiplərinin yayılma xüsusiyyətləri və onların kənd təsərrüfatında istifadəsi və başqa göstəricilərlə yanaşı, vilayət- lərin daha iri planda götürülmüş fiziki-coğrafi fərqləri də nəzərə alınır. 251
Aqroekoloji rayon – becərilən bitkilərin tərkibi üzrə kənd təsərrüfatı istehsalının rayon fərqlərini müəyyən edən aqroekoloji şərtlərin kompleksi (torpaq örtüyünün strukturu, onun relyef üzrə paylanması, mezo və mikro- iqlimin xüsusiyyətləri, iri yaşayış məntəqələrinə yaxınlıq və s.), daha dar ixtisaslaşması, becərilən bitkilərin tər- kibi ilə səciyyələnən aqroekoloji vilayət hissəsidir. Rayonların əsas əlaməti yerli aqroekoloji və aqronomik şərt- lərlə müəyyən olunan kənd təsərrüfatı istehsalının ixtisaslaşması və aparılma üsullarıdır. Aqroekoloji rayonlar adətən bir neçə inzibati rayonun ərazisini əhatə edirlər. Aqroekoloji yarımrayon – ayrı-ayrı mədəni bitkilərin becərildiyi, eynicinsli yem və meşə sahələrindən is- tifadə edildiyi rayon hissəsidir. Başqa sözlə, burada istehsalın dar ixtisaslaşması özünü göstərir. Aqroekoloji qrup – yaxın qiymət balına malik olan torpaq taksonomik vahidlərini birləşdirən rayon və ya yarımrayon hissəsini əhatə edir. Torpaqların aqroekoloji qrupu iki yarımtipə: kompleks və ixtisaslaşmış tiplərə ayrılır.
kan verən torpaq taksonomik vahidlərinin kompleks xassələri üzrə birləşməsidir. Torpaqların ixtisaslaşmış aqroekoloji qrupu – torpaq taksonomik vahidlərinin aqrosenozların, yem və meşə sahələrinin mövcudluğunu təmin edən hər hansı torpaq xassələrinə və əlamətlərinə görə birləşməsidir. Bu torpaq qrupu həm də hər hansı mənfi torpaq xassəsi və əlamətini, məsələn, şorlaşma, şorakətləşmə,bataqlaşma və s. aradan qaldırmaq üçün ayrılır. 252
Cədvəl 12.10. Azərbaycan Respublikasının aqroekoloji rayonlaşdırılması Aqroeko
loji si- niflər
Aqroekoloji vilayətlər Aqroekoloji rayonlar Aqroekoloji yarımrayonlar Aqroekol oji qrup- laşma I. Dağlıq
II Düzənlik A. Böyük Qafqaz
B.Kiçik Qafqaz
C. Naxçıvan MR
Ç.Talış
D. Kür-Araz ovalığı
4 Üzümçülük
5 Tərəvəzçilik
8 Taxılçılıq
3 Tütünçülük 7 Subtropik bitkilər 2 Çayçılıq
10 Meşə
1 Pambıqçılıq Ağ şanı, qara şanı və b. Kələm, pomi- dor, xiyar və b.
və b. Bərk buğda, yumşaq buğda və b.
«Trabzon» və s.
Nar, feyxoa, əncir və b. Çin çayı və b.
Yay və qış Palıd, vələs, fıstıq və b.
Zərif lifli və b. I. Çox yaxşı tor- paqlar. 80 baldan
yuxarı
II. Yaxşı torpaqlar 60-80 bal
III. Orta torpaqlar 40-60 bal IV. Aşağı keyfiyyətl i, 20-40 bal
V. Şərti yararsız torpaqlar 20 baldan aşağı
Qeyd: torpaqların xassəsinə görə hər rayon və ya yarımrayon beş qrupa bölünür Aqroekoloji rayonlaşdırma üçün çıxış materialları kimi aşağıdakı Azərbaycan xəritələrindən istifadə edil- mişdir: 1) torpaq-eroziya və yerlərin mühafizəsi xəritəsi – M1:600000 (1980); 2) iqtisadi xəritə – M 1:600000; 3) landşaft tipləri və fiziki-coğrafi rayonlaşdırma xəritəsi (kənd təsərrüfatı üçün) – M 1:600000 (1972); 4) tor- paq bonitetləri kartoqramı – M 1:600000 (1985, 1991); 5) aqroiqlim rayonlaşdırma xəritəsi (1968); 6) ən yeni torpaq xəritəsi (1991) və Azərbaycan MEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İstitutunun başqa nəşr olunmuş fond materialları. Aqroekoloji rayonlaşdırmanın son məqsədi – qeyd edilən regionları onların sərhədlərində üzə çıxarmaq, yəni onları xəritəyə köçürmək və lazımi xarakteristika ilə təmin etməkdir. Bu baxımdan, rayonlaşdırma Azərbaycan torpaqlarının bonitet kartoqramı əsasında aparılmışdır. Xəritədə aqroekoloji rayonlaşdırmanın tak- sonomik bölgülərinin sərhədləri göstərilmişdir. Ancaq onlar yalnız aqrar təyinata deyil, həm də başqa məqsədlərə, məsələn, ərazinin gigiyenik məqsədlərlə rayonlaşdırılmasına xidmət edə bilər. 12.16. Azərbaycan torpaqlarının aqroistehsal qruplaşması Kənd təsərrüfatı və meşə sahələri torpaqlarının aqroistehsal qruplaşması Azərbaycan torpaqlarının bonitet balı əsasında aparılmışdır. Bu tədqiqatların nəticəsində 5 aqroistehsal qrupu üçün sahələr, onların torpaqlarının orta qiymət balı və nisbi dəyərlilik əmsalları müəyyən edilmişdir. Bütün bunlar torpaqlardan səmərəli istifadə və onaların keyfiyyət uçotu üçün əsas rolunu oynayacaqdır. Dövlət Torpaq Kadastrında da bu cür yanaşmadan ge- niş istifadə olunur. 253
Qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan bir çox ekoloji proseslərin nəticəsində əmələ gəlmiş özünəməxsus və mü- rəkkəb torpaq örtüyünə malikdir. Azərbaycanın ümumi-coğrafi şəraiti həm üfüqi, həm də şaquli istiqamətlərdə dəyişir. Ekoloji şəraitin mürəkkəbliyi öz əksini bir sıra torpaq tiplərinin, yarımtiplərinin və daha kiçik torpaq va- hidlərinin əmələgəlməsində tapır. Torpaqların aqroistehsal qruplaşması – torpaqlardan səmərəli istifadə və onların münbitliyinin artırılması ilə bağlı olan müxtəlif məsələlərin uğurlu həlli üçün ən mühüm vasitələrdən biridir. Torpaqların aqroistehsal qrup- laşması – müəyyən yaxın xassələrə malik olan, hər hansı kənd təsərrüfatı bitkisinə, bitkilər qrupuna və ya ümu- mi bitkilik keyfiyyətlərinə münasibətdə aqronomik xassələrinə görə yaxın torpaq qruplarının təsnifat birləşməsi- dir. Bu cür qruplaşma kənd təsərrüfatı istehsalının torpaq şəraiti qarşısında irəli sürdüyü müəyyən tələblərə ciddi uyğunluq şəraitində aparılmalıdır. Torpaqların aqroistehsal qruplaşması 2 yarımtipə bölünür: kompleks və ixti- saslaşmış. Torpaqların aqroistehsal qruplaşması üzrə indiyədək ölkədə aparılmış işlərin təhlili göstərir ki, onların qrup- laşması zamanı başlıca olaraq torpaq münbitliyinə müəyyən təsir göstərən torpaqların genetik xassələrinin və tə- bii şəraitin yaxınlığı nəzərə alınmışdır. Ölkədə torpaqların qruplaşması 3 növbədə aparılır: 1) ayrı-ayrı kənd tə- sərrüfat bitkilərinin tələbləri üzrə; 2) kənd təsərrüfatı bitkilərinin müəyyən ekoloji qruplarının və ya torpaqlar- dan istifadə tiplərinin tələblərinə görə; 3) hər hansı müəyyən bitki üçün nəzərdə tutulmadan mədəni bitkilər üçün mühit kimi müəyyən olunmuş torpaqların xassələri əsasında qurulmuş ümumi qruplaşmalar. Bizim fikrimizcə, torpaqların aqroistehsal qruplaşması – aqrosenozların, yem və meşə sahələrinin bioməh- suldarlığını təmin edən torpaq taksonomik vahidlərinin yaxın ballar üzrə birləşməsidir. Bu planda aparılmış əv- vəlki işlərdən (R.Q.Məmmədov, 1962, 1981; Volobuyev, Salayev, Kostyuçenko, 1967; Bulqakov 1981 və b.) fərqli olaraq, bizim aqroistehsal qruplaşmamız torpaqların bonitet şkalası üzrə aparılmışdır (Q.Ş.Məmmədov, 1978, 1979, 1981, 1987; R.Ə.Əliyeva, Q.Ş.Məmmədov, Vəliyev, Piriyeva, 1985; S.Z.Məmmədova, 2002, 2003 və b.). Ancaq bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bu qruplaşma əsas etibarilə genetik-istehsal əsasından uzaqlaş- mamışdır. Halbuki, torpaqların əvvəlki qruplaşdırmaları zamanı qrupların eynicinslik səviyyəsini müəyyən et- məyə imkan verən konkret miqdar göstəriciləri, demək olar ki, heç yerdə göstərilməmişdir. Torpaq növlərinin aydın birləşmə meyarlarının olmaması torpaq növlərinin aqroqruplarda qaydasız birləşdirilməsinə səbəb olmuş- dur. Fikrimizcə, bu cür yanaşma həqiqi vəziyyəti əks etdirmir, belə ki, bu zaman torpaq növlərinin birləşdirilmə- si zamanı dəqiq meyarlar olmur. Məsələn, yem sahələrinin adi boz torpaqlarda, zəif şorlaşmış boztorpaqlarda və güclü şorlaşmış boz torpaqlarda yayıldığı Azərbaycanda torpaqlar uyğun 100, 87, 63 və 25 bal almışdır. (Cədvəl 12.11.). Torpaqların bonetirovkası barədə elmi-tədqiqatlar inkişaf etdikcə torpaqların aqroistehsal qruplarında bir- ləşdirilməsi daha konkret və dəqiq xarakter almışdır: qruplara uyğun bonitet balı olan torpaqlar daxil edilmişdir. Bu cür qruplaşma zamanı torpaqların münbitlik xarakteri və əsas aqrotexniki tədbirlərə münasibət nəzərə alınır. Qruplaşma zamanı münbitlik göstəriciləri üzrə üzə çıxarılmış bonetet balları torpaqların aqroistehsal də- yərinin ən mühüm ümumi göstəricisi kimi torpaq növlərinin genetik oxşarlığından çıxış edirlər. Bonitet balının aşkar edilməsi zamanı səmərəli və potensial münbitlik göstəricisi kimi torpaqların mədəniləşməsi, bioiqlim po- tensialı (BİP) şəklində iqlim, torpaqların su-hava və texniki xassələrini müəyyən edən qranulometrik tərkib, tor- paqların şorlaşması və eroziyası nəzərə alınmışdır. Məlum olduğu kimi, torpaqların ballarla ifadə olunmuş bonitirovkası əkinçiliyin müqayisə edilən intensiv- lik səviyyələri zamanı kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulverimi ilə korrelyasiya edən xassələrinə görə münbit- lik qiymətini göstərir. Torpaq münbitliyinin keyfiyyət ifadəsi – torpağı xarakterizə edən miqdar göstəricisidir. Torpaqların münbitliyini xarakterizə edən göstəricilər əsasında tərtib olunmuş torpaqların aqroistesal qrup- laşması, bizim fikrimizcə, dəqiq, düzgün, kənd və meşə təsərrüfatında daha çox qəbul edilə bilən bir üsuldur. Torpaqların bonitirovkası əsasında qruplaşma torpaqların səmərəli istifadəsinə və onların keyfiyyət uçotuna xid- mət edəcəkdir. O, öz geniş tətbiqini Dövlət Kadastrında da tapmıışdır. Azərbaycan torpaqlarının tərtib olunmuş bonitet şkalaları və sinifləri əsasında (Q.S.Məmmədov, 1985,1991, 1998) onların aqroistehsal qruplaşması aparılmışdır. Torpaqlar 5 aqroistehsal qrupunda birləşdirilmişdir. Onla- rın hər birinə 20 bal hüdüdlarında və iki bonitet sinfində qiymətləndirilmiş torpaqlar daxil olmuşdur. 254
Cədvəl 12.11. Azərbaycan torpaqlarının aqroistehsal qruplaşması Torpaql
arın key-
fiyyət qrupları Qrupa daxil olan torpaqlar Balla
r Sahəsi
a % 1 2 3
4 5 I qrup, yüksək keyfiyy
ətli tor- paqlar
100-81 bal
Yuyulmuş dağ qaratorpaqlar Mədəniləşmiş dağ qaratorpaqlar Torflu dağ-çəmən Podzollu-sarı-qleyli Qaratorpağabənzər dağ-çəmən Mədəniləşmiş qəhvəyi dağ-meşə Çimli dağ-çəmən 100
100 95
94 90
90 89
14400 19170
27370 57440
63570 61140
218440 0,17
0,22 0,32
0,66 0,74
0,71 2,53
Bozqırlaşmış qonur dağ-meşə Tipik qonur dağ-meşə Çimli karbonatlı dağ-meşə Karbonatlı qəhvəyi dağ-meşə Dağ-meşə-çəmən Karbonatlı dağ qaratorpaqlar Tipik dağ qaratorpaqlar Tipik qəhvəyi dağ-meşə Çəmən-qəhvəyi Yuyulmuş qəhvəyi dağ-meşə Tünd şabalıdı Tünd boz 88 87
87 87
86 86
85 85
85 84
84 82
19170 37720
9000 61410
54920 8100
31870 310970
432150 235260
57710 93980
0,22 0,44
0,10 0,75
0,64 0,09
0,37 3,60
5,00 2,72
0,67 1,09
Qrup üzrə orta bal 86 181479
0 21,00
II qrup, yaxşı torpaq-
lar 80- 61 bal
Lessivajlı qonur dağ meşə Adi şabalıdı Podzollu sarı dağ-meşə Çəmən-boz (QSS 1,5-3m) Sarı-podzollu Qədimdən suvarılan şabalıdı Qalıq karbonatlı qonur dağ-meşə
Yuyulmuş subasar çəmən-meşə Qədimdən suvarılan çəmən- şabalıdı Dağ-çəmən-bozqır Yuyulmuş çəmən-bataqlı (subasar daxil) Mergelləşmiş çəmən- bataqlı(subasar daxili) Qalıq karbonatlı dağ-çəmən Suvarılan çəmən-boz (QSS 1,5- 3m)
Karbonatlı subasar çəmən-meşə Bozqırlaşmış qəhvəyi dağ-meşə Tünd dağ-boz-qəhvəyi Tipik sarı dağ-meşə Çəmənləşmiş boz (QSS 3-6m) Suvarılan çəmənləşmiş boz (QSS 3-6m) Yuyulmuş çəmən-bataqlı (sub- asar) 80
80 79
79 78
77 76
75
74
72
71 71
70
70 70 69
69 68
68
68 67
291160 437550
34570 126950
28170 368840
4500
234440 9900
76640
87660 22770
24300
532920 32410 100850
148850 36910
491840
159510 1800
3,37 5,06
0,40 1,47
0,33 4,27
0,05
2,71 0,11
0,86
1,01 0,26
0,28
6,17 0,38 1,17
1,72 0,43
5,69
1,85 0,02
255
Tipik boz Suvarılan boz Tünd dağ-şabalıdı Adi dağ-boz-qəhvəyi Subasar-çəmən (allüvial-çəmən) 66
66 65
63 63
331430 380310
27740 189990
671670 3,84
4,40 0,32
2,20 7,77
Qrup üzrə bal 71 4843680 56,06 III qrup,
orta keyfiy
yətli tor-
paqlar 41-60
bal Adi dağ-şabalıdı Açıq dağ-şabalıdı Çəmən şabalıdı Açıq şabalıdı Açıq dağ-boz-qəhvəyi Açıq boztorpaqlar 60
59 56
53 45
44 299420
125250 261850
87420 33040
61670
Qrup üzrə orta bal 56
868850 10,05
IV qrup,a
şağı keyfiy
yətli torpaql
ar 21- 40
Boz-qonur 40 166500
1,93 Qrup
üzrə orta bal 40
166500 1,93
V qrup,
şərti yarar-
sız tor- paqlar
20 baldan
aşağı İbtidai dağ-çəmən İnkişaf etməmiş dağ qaratorpaq- lar
İnkişaf etməmiş şabalıdı İnkişaf etməmiş qəhvəyi dağ- meşə İnkişaf etməmiş dağ-şabalıdı Delüvial şoranlıqlar Allüvial şoranlıqlar Təpəli şoranlıqlar Şorakətlər Takırlar Dalğalı qumluqlar Təpəli qumluqlar Neft mədənlərinin pozduğu tor- paqlar Dağ-mədən işlərinin pozduğu torpaqlar Dağlı-cınqıllı çay yataqları Çılpaq qayalar Səthə çıxmış duzlu-gilli süxurlar İbtidai boztorpaqlar
20
24 19
17 12
10 10
10 10
10 10
10
10
10 10
10
9 150980
2700
47440
7200 105600 32040
1800 6570
7470 2000
36270 109350
11700
5400
59040 156510
47700
148110 1,75
0,03
0,55
0,08 1,22 0,37
0,02 0,08
1,09 0,02
0,42 0,26
0,14
0,06
0,68 1,81
0,55
1,71
Qrup üzrə orta bal 12 947880 10,96
66 8641500 100
bitkilərinin və meşələrin uğurlu yetişdirilməsi üçün əlverişli şəraitə malik olan torpaqlar aiddir. Azərbaycanın bu torpaqları müqayisəli keyfiyyət göstəricilərinə görə yüksək bonitet balları (81-dən artıq) və sinflərilə (IX-X) qiymətləndirilmişdir. Bütün bunlar onları birinci aqrosenoz qrupunda birləşdirməyə imkan vermişdir. I aqroistehsal qrupuna daxil olan torpaqlar başqa yayılmış torpaqlarla müqayisədə kifayət qədər qalın humus horizontuna malikdirlər. Bu torpaqların qranulometrik tərkibi gilli və ya gillicəlidir, onlar yaxşı strukturlaşmış və əlverişli su-hava rejiminə malikdirlər.
256
Bu qrupun kənd təsərrüfatı istifadəsi zamanı əlavə yaxşılaşdırmalara ehtiyac olmur. Onlardan əsasən dənli bitkilər, üzüm və (mühüm dərəcədə) çay, pambıq, meyvə və tərəvəz bitkilərinin becərilməsi üçün istifadə olu- nur. Zəruri şəraitin təmini zamanı onlardan yüksək məhsul almaq mümkündür. Göstərilən torpaqların təbii mün- bitliyini qorumaq üçün meşə-meliorativ, eroziyaya qarşı tədbirlərə və kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün aqrotexniki qaydalara riayət edilməsi vacibdir.
dər pis xassələrə və yatım şəraitinə malikdirlər. Bu torpaqların qranuloietrik tərkibi əlverişli su-hava rejiminə malik olan gilli və gillicəlidir. Bu torpaqlardan istifadə zamanı əkin dövriyyəsi qaydalarına,eroziyaya qarşa təd- birlərə əməl etmək, suvarma sularından və üzvi mineral gübrələrindən səmərəli i stifadə etmək lazımdır. III qrupda orta keyfiyyətli torpaqlar birləşir. Buraya adi dağ-şabalıdı (60 bal), açıq dağ-şabalıdı (59 bal), çə- mən-şabalıdı (56 bal), açıq dağ-boz-qəvəyi (45 bal), açıq boztorpaqlar (44 bal) aiddir. Münbitliyinə görə Azərbaycanın bu torpaqları 41-60 balla qiymətləndirilmiş və V-VI bonitet sinifinə aid edilmişdir. III aqroistehsal qrupu torpaqları ölkənin əsas əkin torpaqları fondunu təşkil edir; onların geniş mas- sivlərində pambıq, üzüm, çay və tərəvəz bitkiləri yetişdirilir. Yüksək məhsul almaq üçün bu torpaqlarda dəqiq meliorativ tədbirlər keçirmək – suvarma qaydalarına əməl etmək, təkrar şoranlaşmaya yol verməmək, üzvi və mineral gübrələrdən geniş istifadə etmək lazımdır.
dərəcədə şorlaşma, şorakətləşmə, eroziya nəticəsində münbitliyi xeyli pisləşmiş bəzi torpaq növlərini göstərmək olar. Torpaqların bonitet şkalasında bu torpaqlar 21-40 bal hüdudlarında qiymətləndirilmiş və III-IV bonitet si- niflərə aid edilmişdir. Bu torpaqların aşağı ekoloji dəyərliliyi kənd təsərrüfatında onlardan istifadə zamanı fərqli yanaşma tələb edir: mürəkkəb və bahalı meliorativ tədbirlərin tətbiqi, suvarma, üzvi-mineral gübrələrdən istifadə, aqro- və me- şə-meliorativ tədbirlərə və aqrotexniki qaydalara əməl edilməsi zəruridir. Bitki örtüyünün seyrəkləşdiyi və az qala yox olduğu bu torpaqlardakı otlaq sahələrində süni ot səpini apar- maq və onların düzgün suvarılmasına əməl etmək lazımdır. Ağac və kol əkilməsi yolu ilə dərələrin bəkidilməsi də tövsiyə edilir. Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|