Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fəlsəfə və tarix: fənlərarası tədqiqat təcrübəsi
- İlham MӘMMӘDZADӘ, AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun direktoru, fəlsəfə elmləri dok‐ toru, professor Әdəbiyyat
- İnsan genomunun yozulması
- DNT‐nin istifadə olunması
- Genom
- Genetik ardıcıllıq
- Xromosomlar Genl rin t qribi sayı X st likl rin nümun l ri
- Qurd a ız, qalxanvari v zinin hipofunksiyası
|
39 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Fənlərarası tədqiqatda qeyri‐formal məntiq haqqında Fənlərarası tədqiqatlar bizi belə bir vəziy ‐ yətlə rastlaşdırır: bizim adi, doğru, yeni hesab etdiklərimizin heç də yeni olmadığı, çox vaxt isə yanlış olduğu meydana çıxır. Bu vəziyyətə fənni araşdırmalarda nadir hallarda rast gəli ‐ nir. Fikrimizcə, fənlərarası araşdır maların
inkişafı bizi belə bir şeylə üzləşdirir: sanki qeyri‐ formal məntiqin paraziddiy yət sizlik (yunanca pará «yanında», «yanından», «kənarda, xaricdə, xaricində, kənar, xaric» deməkdir) prinsipi formal məntiqin fundamental prinsipi olan ziddiyyət qanununa üstün gəlir. Amma əslində, bu heç də belə deyil. Hələ Aristotel «Meqara getmək və getmə məyin» eyni zamanda müm ‐ kün olduğu haqda düşünərkən, yazırdı ki, bunlar bir‐birinin əksi olsa da, elə bir sahə var ki, həm bu, həm də o birisi eyni zamanda «möv ‐ cud dur». Və orada ziddiyyət prinsipi işlə mir. O, «Metafizika»da yazırdı ki, həqiqətən, po ‐ ten siyada (mümkün lükdə) eyni bir şey bir ‐ likdə (hər iki) ziddiy yətli şəkildə ola bilər, lakin gerçəklikdə – yox. Aristotel qeyd etməyi lazım bilirdi ki, zid diyyət prinsipini məhdud ‐ laşdır maq lazım dır. O, hesab edirdi ki, vaxt gələcək bu prinsipin etik təyinatı və ədalət sərhəd lərinin müəy yən olunmasında bunu anlayacaq insan tapıla caq dır. Eyni vaxtda həm yalan danışmaq, həm də düzünü demək mümkün deyil, ancaq bunu eyni bir zamanda arzulamaq olar. Və burada bu və ya digər imkanı seçməkdə insan azaddır. Lakin bütün potensialın reallaşdı rılması – bu, artıq başqa fizikadır, onun deyil, qeyri‐Aris‐ totel fizikasıdır (4). XX əsrin əvvəllərində for‐ mal və çoxmənalı məntiq arasında əlaqələrin dərkinə çoxları – ilk dəfə olaraq çoxmənalı məntiq ideyasını əsaslandırmış Polşa məntiqçisi Y.Lukaseviçdən tutmuş lap qeyri‐səlis mənti ‐ qin yaradıcısı Lütfi Zadəyə qədər – müraciət edirdi. Bu məntiqin tarixi barəsində çoxları yazıb, misal üçün, təkcə rus dilində yazılmış əsərlərdən İşmuratov A.T., Karpenko A.S., Popov V.M. və bir çox başqalarının işlərini xatır lamağa dəyər. Fəqət burada başlıcası ondan ibarətdir ki, fənlərarası tədqiqatlar aristotelçi formal məntiqini nə inkar, nə də ləğv edir, əksinə, onu genişləndirir. Klassik məntiqi geniş ləndirərək çoxmənalı məntiq yalnız fən ‐ lər arası axtarışlara, müxtəlif elm nümayən ‐ dələri mövqelərinin toqquşmasına, eyni zamanda onların araşdırmalarda iştirakı və dialo quna imkan yaradır. Bunun üçün əhəmiyyətli olan odur ki, bir məntiqi sistem daxilində klassik məntiqi saxlamaq və eyni zamanda onda zid ‐ diyyətin təsirini məhdud laş dırmaq mümkündür.
Fəlsəfə və tarix böyük fənlərarası qarşılıqlı əlaqələr təcrübəsinə malikdir. Belə ki məsələn, Fukydid irsinə malik olmağa həm fəlsəfə, həm tarix, həm də siyasi elm iddia edə bilər. Eynilə N.Makiavelli ilə bağlı vəziyyət bu cürdür və bu sıranı davam etdirmək olar (9). Fəlsəfəni, hə a təfəkkür haqqında fikir tarixi kimi müəyyən etmək olar, hərçənd R.Rorti bu fikirlə razı olmazdı. Bu qarşılıqlı əlaqələrin bir neçə for ‐ ması var: fəlsəfə tarixi, tarixin fəlsəfəsi, nəzəri tarix və s. Әgər bu problemə məqalə mizin kontekstində yanaşsaq, onda, fikri mizcə, iki fundamental yanaşmanı göstərmək olar: keç ‐ mişdə fənlərarası qarşılıqlı əlaqələrin necə olduğunun təhlilini fəlsəfənin ehtiva etdi yinə əsaslanan tarixi‐fəlsəfi və sözün həqiqi məna ‐ sında, fəlsəfi yanaşmanın özü. Әlbə ə ki, gələ ‐ cəkdə başqa bir tədqiqatda onları inkişaf etdi rəcəyimizi nəzərdə tutaraq məqalədə biz bu böyük problemin yalnız ümumi cizgilərini göstərəcəyik. Tarixi‐fəlsəfi yanaşma Platon və Aristotelin irsinə müraciət etməyi nəzərdə tutur, hərçənd bu, əlbə ə, F.Bekon, R.Dekart və ya məsələn, onların «Təbiətin dialektikası» və s. əsərlərini xatırlayaraq, K.Marks və F.Engels fəlsəfəsinin fənlərarası qarşılıqlı əlaqəsi kontekstində nəzər ‐ dən keçirilə bilər. Әlbə ə ki, müxtəlif bilik növlərinə öz sahəsini göstərərək, elmlərin Pla‐ ton və Aristotel təsnifatı, mahiyyət etibarilə, onlar arasındakı fərqləri hələlik görə bilmir. 40 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Fizika və metafizika, fəlsəfə və ruh haqqında təlim – bunlar eyni bir şeydir, bütün bunlar fəlsəfədir. Әgər N.Makiavelli və İntibah döv ‐ rünə, siyasi elmin institusionalizasi yasının (təşkilatlanmasının) başlandığı dövrə müraciət etsək, bu, hələ də sona çatmamış uzun sürən bir prosesdir. Әlbə ə, müasirlə rimizin əksəriyyəti siyasi elmin yaranmasını XIX əsrlə bağlayır, onun elementlərinin forma laşmasını isə Platon və Aristotelə aid edir. Bu halda, başlı cası budur ki, fəlsəfə tarixinə bu baxımdan müraciət, fikrimizcə, səmərəlidir, sualların meydana çıxmasına təkan verir. İndi isə ikinci, sözün həqiqi mənasında, müasir‐fəlsəfi yanaşma haqqında. XX əsrin fəlsəfəsi, əsasən, dilin fəlsəfəsi idi. Və bu təkcə ingilisdilli analitik fəlsəfəyə aid deyil. Dil problemi elmin fəlsəfəsi, fenomenologiya, ekzis ‐ tensializm fəlsəfəsi üçün mühüm problem olub və olaraq qalır. Aydın olur ki, bu fəlsəfə üçün fənlərarası qarşılıqlı əlaqənin (təsirin) əsasında, ilk növbədə, dilçilik yerləşir. İndi, fik rimizcə, dillə yanaşı şüur və təcrübə fəlsəfəsi aktuallıq kəsb edir. Problemin bu cür qoyuluşu çoxistiqamətli fənlərarası tədqiqatla ‐ rın yeni bir anlamını doğurur. Bu tədqiqatların ən təbii daxili qarşılıqlı əlaqələr üsulunu bunda görürük: təcrübəmiz bizə şüurlu təsəv ‐ vür etməyə, dil isə bizə onu ifadə etməyə imkan verir. Bu kontekstdə amerikalı filosof C.Sörlün əsərlərini, Karl Popperin intellektual təcrübə ideyasını xatırlamaq olar. Sörl, məsə ‐ lən, «Zehnin yenidən kəşfi» ( The rediscovery of the mind) kitabında qeyd edir ki, şüur beyindəki fiziki proseslərin doğurduğu real subyektiv təcrübədir. Diqqəti buna cəlb etmək istərdim ki, şüur və təcrübə fəlsəfəsi yalnız sosial və humanitar elmlərin deyil, həm də fizika, kimya və biologiyanın qarşılıqlı əlaqə ‐ lərini (təsirini) nəzərdə tutur. Әbəs yerə deyil ‐ dir ki, Sörl öz mövqeyini bioloji naturalizm adlandırır. Bu iki yanaşma ilə bərabər, tarixin fəlsəfəsi və ya nəzəri tarix adlandırılan elm barəsində də bir neçə söz demək istərdim. Tarixin məna ‐ sının olub‐olmaması haqqındakı məsələ yalnız tarixçi və filosofları deyil, çoxlarını maraqlan ‐ dırır. Aydındır ki, tarixçilər, arxeoloqlar çox vaxt tarixi ayrı‐ayrı faktlara müncər etməyə və ya onu bir rəvayət kimi təqdim etməyə çalışırlar. Әlbə ə ki, tarix fundamental elm ‐ lər dən fərqlənir, onun, ilk növbədə, təkrar ‐ lana bilməyən bir fakt ilə əlaqəsi var. Fəqət bu, tarixdə faktlar, məlumatlar və nəzəriyyə arasında əlaqələri görməməyə heç bir əsas vermir. Aşkar edilmiş hər hansı bir faktın əsasında nəzəriyyə, müəyyən yanaşmalar və nəticələr yerləşir. Onlar bir‐biri ilə o qədər sıx bağlıdır ki, onları bir‐birindən dəqiq surətdə ayırmaq təşəbbüsü nəticə verməzdi. Amma, buna baxmayaraq, biz yenə də tarixə əsasla ‐ naraq, onunla hesablaşaraq düşünürük və baş ‐ lıcası, biz nə üçün bu cür düşündüyü müzü anlamağa çalışırıq. Bu işdə bizə dil, şüur və təcrübə kömək edir. Buradan bu nəticə çıxır ki, tarixin fəlsəfəsi və nəzəri tarix yalnız çoxisti ‐ qa mətli fənlərarası tədqiqatlar kimi müm ‐ kündür. Bu, insan zəkasının imkan ları xari cində olduğundan tarixin mənasını, mahiyyətini dərk etməyin (gələcəyi qabaqcadan görməyin və keçmişi adekvat surətdə anlamağın) prak‐ tiki surətdə mümkün olmadığına baxma‐ yaraq, alimlər buna nail olmağa çalışacaqlar. Bizim fikrimizcə, bu sahədə davamlı axtarış ‐ ların səbəbi ondadır ki, insan daim daha səmə ‐ rəli və ədalətli cəmiyyət qurmağa, mərhə mətli, şəfqətli olmağa çalışır və daha yaxşı gələcəyə can atır.
Adətən, fizika və metafizikadan söz düşəndə filosoflar Aristoteli xatırlayırlar. Bizə ən yaxın tarixdə isə M.Haydiggeri xatırlamaq olar. M.Hay digger qeyd edir ki, «varlıq haq qında sualı yenidən qoymaq lazımdır». Haydigger əlavə edir ki, qeyd olunan sual hal‐hazırda unu ‐ dulur, bu isə yenidən metafizikaya yönəl ‐ məmizə səbəb olur. Bəs fizikləri metafizika hansı cəhətlərinə görə maraqlandırır və ümumiy ‐ yətlə, bu onlar üçün maraqlıdırmı? Lakin əvvəlcə onu qeyd edək ki, Meqa ‐ radan olan böyük filosofun əlyazma larının sistemləşdiricisi və onların naşiri, ondan iki əsr sonra yaşamış Rodoslu Andronik, əsərləri 41 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 nəşr edərkən, görünür, bu prinsipdən çıxış edib: Aristotelin özü tərəfindən adları verilən əlyazmalar «Fizika», bütün qalan başqa əsərlər isə «Metafizika» adlandırılsın. Sonradan meta ‐ fi zika müxtəlif cür təfsir edilib. Bəzi alimlər indi də belə hesab edir ki, metafizika fizikadan sonra gələnlərdəndir. A.N.Çanışev bunda tari xin ironiyasını görür. Aristoteldə fizikadan əvvəl gələnlər metafizika, yəni «fizikadan sonra gələn» adlandırılıb (6). Lakin tədqiqatçıların əksəriy ‐ yəti «meta»nı kainat, təbiət və fizikanın təmə ‐ lində dayanan bir şey kimi şərh‐təfsir edir. Metafizika (əvvəlinci fəlsəfə) bütün mövcu ‐ datın əsas prinsip və səbəblərini öyrənir. XX əsrdə Martin Haydiggerin metafizikası (onto logiya) ən əhəmiyyətli hesab edilir, lakin C.P.Sartr, A.Kojev və başqalarının da metafi ‐ zik fikirləri maraqlıdır. Absolyut (Mütləq) ideyasının eyni olan əsas ideyalar məcmusu kimi bir teoloji metafizika da var idi. Amma bu, ayrıca bir tədqiqatın mövzusudur. Bizim üçün tədqiqatımızın kontekstində fəlsəfi, dini və elmi metafizikanın dialoqu, onların çoxsahəli qarşılıqlı əlaqələri ideyası maraqlıdır. İlk növbədə, qeyd etmək istərdim ki, məşhur fiziklər belə bir nəticəyə gəliblər ki, müasir kosmologiya fizika və metafizika arasında klassik anlamdakı sərhədlərin yerini dəyişdirir, bu isə kosmoloji diskursda fiziki və metafiziki olanların mənaca bir‐birinə qarışdığına dəlalət edir (8). Rusiyalı alim A.İ.Pançenko, məsələn, «transsendental fizika» və «eksperimental metafizika» kimi anlayışların dərk edilməsi barəsində məsələ qaldırır (7). Lakin məsələ heç də onlar üçün birdən‐birə elə həmin C.Berklinin ideyala rı ‐ nın maraqlı olduğunda deyil. İndi R.Penrouz, S.Hokinq səviyyəsində dayanan fiziklər obyek ‐ tiv gerçəkliyi özlüyündə deyil, onun müvafiq fundamental nəzəriyyələrin eksperimental‐ müşahidə əsasında idraki situasiyalarda təzahür forması kimi qəbul etməyin qanunauyğun olduğu haqda yazılar dərc edirlər. Sonda vurğulamaq istərdim ki, fənlərarası tədqiqat problemi və ya problemləri, onların fəlsəfi komponenti həll olunmaqdan hələlik uzaqdır. Biz burada onları yalnız ümumi şəkildə təsvir edərək fəlsəfə və metodoloji refleksiyanın inkişaf perspektivlərinin onlarla bağlı olduğu konseptə bir qədər işarə etməyə cəhd etdik. Fənlərarası tədqiqatlar, əlbə ə, qeyri‐klassik rasionallıq növü deyil, lakin o, biliklərin inkişafının çoxəsrlik ənənələrinin varisidir və onların dərk edilməsi hələ də səmərəli ola bilər. İlham MӘMMӘDZADӘ, AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun direktoru, fəlsəfə elmləri dok‐ toru, professor Әdəbiyyat 1. Копейкин К. Богословский и есте‐ ственнонаучный взгляд на онтологическую природу мироздания// Метафизика. № 1. 2011. С. 131. 2. Петров М.К. Язык. Знак. Культура. М., «Наука», 1991. 3. Степин В.С. Теоретическое знание. М., «Прогресс‐Традиция», 1999. 4. Аристотель. Сочинения в 4‐х томах. М., «Мысль», 1976‐1984. 5. Ишмуратов А.Т., Карпенко А.С., Попов В.М. О паранепротиворечивой логике// Синтаксические и семантические исследо‐ вания неэкстенсиональных логик. М., «Наука», 1989. 6. Чанышев А.Н. Курс лекций по древней философии. М., «Высшая школа», 1981, с. 285. 7. Панченко А.И. Физическая реаль‐ ность: трансцендентальная физика или экс‐ периментальная метафизика? // Фило соф ский журнал. № 1, 2008. С. 68‐76. 8. Жаров С.Н., Мещерякова Н.А. Совре‐ менная космология: философские гори‐ зонты/ Под редакцией В.В.Казютинского. М., «Канон+» РООИ «Реабилитация», 2011. 9. Анкерсмит Ф.Р. Возвышенный исто‐ рический опыт. М., «Европа», 2007. 10. Мамедзаде И.Р. О философии. Со‐ временные подходы, тенденции и перспек‐ тивы. Баку, «Текнур», 2011.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Genom – genetik məlumat komplektidir, hər bir insan hüceyrəsi DNT‐də saxlanılır. Orqanizmin işini təmin edən sağlam genlər ‐ dən əlavə, DNT xəstəliklərə səbəb olan mu‐ tasiyalar da keçirə bilər. İnsan orqanizminin hər bir hüceyrəsi di‐ ametri 5 mikrometrdən çox olmayan nüvədə yerləşmiş 2.5 m‐ə kimi ölçüdə olan DNT‐dən ibarətdir. Xromosomlarda DNT çox kompakt şəkildə yerləşib, lakin hüceyrə siklinin xeyli müddəti ərzində DNT açıq və gözəgörün məz ‐ dir, yalnız hüceyrənin bölünməsindən öncə xromosomlar ikilənir, kondensasiya olunur və işıq mikroskopunda gözəgörünən olur. 1950‐ci illərdə DNT‐nin strukturu aşkar edilmişdir, 1960‐cı illərdə isə genetik kod müəyyən edil ‐ mişdir ki, bu da genetikada yeni dövr demək idi. Alimlər xromosomları molekulyar səviy ‐ yədə öyrənə bilirdi. Bu elmin daha bir dönüş mərhələsi – bir virus genin nukleotid cütlərinin ardıcıllığını müəyyən etmək 1972‐ci ilə aiddir 1977‐ci ildə Fi‐X174 bakteriofaq virusu genomunun struk‐ turu tam şəkildə müəyyən edilir. Bundan sonra alimlər daha mürəkkəb orqanizm genomla ‐ rının hərtərəfli tədqiqinə keçid alırlar. İnsan genomunun yozulması Bununla bakteriyaların (1995‐ci il), daha sonra heyvanların da genomunun «oxun ması»na başlanılır: Caenorhabditis elegans nematod növlü qurdu (1998‐ci il). İnsan genomunun öyrənilməsi layihəsi bu eksperimentlərin bit ‐ məsindən öncə başlamışdır. İnsan genomu təbiətdə ən böyüyü deyil, lakin onun anlaşılması üzərində dünyanın müxtəlif yerlərindən bir neçə alim komandası çalışmışdır. Hər komandaya əsaslar cütündən təqribən 150 000 seqment həvalə edilmişdi. Seq ment ‐ lərin surəti çıxarılırdı, daha sonra sekvenləşdirmə metodu ilə şərh edilirdi. Bunun üçün DNT seqmentləri ayrı‐ayrı hissələrə bölünür, adətən, uzunluğu 1000 əsas cüt. Hissələr sekvenləş ‐ dirilirdi, daha sonra ucları üst‐üstə gətirilərək onların ardıcıllığı müəyyən edilirdi. Sonra isə xromosom «xəritə»sindən istifadə edilərək seqmentlər toplanırdı. Bu layihə 1990‐cı ildə başlamış, ilk xromo‐ somun ardıcıllığı isə 1999‐cu ildə müəyyən edilmişdir. Layihə 2003‐cü ildə, DNT struktu‐ runun kəşf edilməsindən 50 il sonra başa çatmışdır. DNT‐nin istifadə olunması İnsan genomunun anlaşılması orqanizmi ‐ mizin fəaliyyəti və insanın əmələ gəlməsi məsə ‐ ləsinə aydınlıq gətirir, həmçinin tibb üçün yeni imkanlar açır. Layihə üzrə iş gös tərmişdir ki, 90%‐ə kimi genetik variasiyalar birnuk‐ leotidli polimorfizmlər (BNP) ilə müəyyən edi ‐ lir. Onların çoxu orqanizmə heç bir ziyan vermir, lakin digərləri xəstəliklərin inkişafına və orqanizmin dərmanı qəbul etmə xüsusiy ‐ yətinə cavabdehdir. İnsanlar dərman lara fərqli şəkildə reaksiya göstərirlər: bəzilə rin də güclü immun reaksiyaları baş verir, digər lərində isə bu baş vermir. Hazırda belə reaksiyalar təcrübə olaraq öyrənilir, gələcəkdə isə BNP çevrəsindən kənara çıxaraq dərmanlar təyin etmək müm ‐ kün olacaq.
Yozulmuş genom Orqanizmin hər bir hüceyrəsində orqa niz ‐ min formalaşması, həmçinin bio kimyəvi pro ‐ seslərinin tənzimlənməsi (maddələr müba diləsi) üçün vacib olan bütün informasiyanı saxlayan bütöv genom vardır. Genom İnsanda 46 xromosom vardır: 22 cüt auto‐ som və bir cüt cinsi xromosom. Onlar bütün vacib genetik informasiyanı daşıyırlar. DNT spiralı Spiral bükülmüş və azotlu əsas cütlərinin meydana gətirdiyi «tirlərlə» əlaqələnən iki zəncirdən formalaşır, bununla belə, quanin yalnız sitozin ilə, adenin isə yalnız timin ilə cütləşir. Genetik ardıcıllıq Burada DNT əsaslar cütünün ardıcıllığı göstərilmişdir.
DNT‐nin çox hissəsini təşkil edən xromo‐ somlar nüvədə yerləşir.
Hər mitoxondriyada 37 genin olduğu kiçik halqaşəkilli DNT vardır.
Hüceyrənin bölünməsindən bilavasitə əvvəl hər xromosom ikilənir – iki ayrı DNT mole ‐ kulu meydana gəlir. Onlar sentromer hissədə X hərfinə bənzər strukturu əmələ gətirərək əlaqəli qalır. Әsaslar cütü Gen – müəyyən zülalın şifrlənməsinə cavab ‐ deh olan DNT sahəsidir. Bir amin turşusu üç nukleotidlə şifrlənir. Belə nukleotid üçlüyü triplet və ya kodon adlanır. İnsanda təqribən 3 milyard nukleotid cütü vardır. Xromosom variasiyaları Mütəxəssis insanın kariotipini tədqiq edir. İnsanda xromosom dəsti stabildir; gen muta ‐ siyalarından fərqli olaraq, əhəmiyyətli xromo‐ som mutasiyaları kifayət qədər nadirdir. İnsan genomunun öyrənilməsi uzun və dəyərli prosesdir, lakin son on beş ildə ayrı‐ ayrı hissələrin öyrənilməsi olduqca əlverişli olmuşdur. Şirkətlər indi yarım milyondan çox BNP‐nin yozulmasına əsaslanan genetik testlər təklif edirlər. Bu testlər, xüsusilə əgər onların köməyilə tibbi müdaxilənin cavabdeh olma ‐ dığı bir neçə müəyyən edilməmiş xəstə liklər müəyyən edilə bilərsə, geniş tətbiqini tapa bilər.
İnsan genomu bir çox çözülə bilən genom‐ lardan biridir. Digər növlərin də çoxunu labo‐ ratoriya şəraitində asanlıqla ayırmaq olar, çünki onların qısa həyat sikli vardır. Onların sırasında genomu 2000‐ci ildə çözülmüş tez çoxalan milçəkləri (Drosophila melanogaster) göstərmək olar. Bu həşəratdan erkən genetik araşdırmalarda istifadə olunurdu, belə ki o vaxt hələ genlərin kimyəvi təbiəti öyrənil mə ‐ mişdi. Həmçinin müxtəlif növ göbələk lərin, bitkilərin, birhüceyrəli heyvanların və bizim yaxın qohumumuz – şimpanzenin genomu çözülmüşdür. Şimpanzenin genomu, əsasən, 2005‐ci ildə araşdırılmışdır. Onun tərkibində 24 cüt xro‐ mosom cütü vardır – insanda təkamül prose ‐ sində ikisi birləşdi və onlar 23 oldu. Bundan başqa, insan və şimpanze genomu ara sında 30 mil yona yaxın xırda fərqlərə rast gəlinir. Xüsu ‐ silə nitq və eşitmə ilə əlaqəli gen lərdə də fərqlər vardır. Bu fərqlər toplusunu təhlil edərək, alimlər şimpanze və insana aparan təkamül xətlərinin ayrılma nöqtəsini tapmaq imkanını əldə etmişlər. Hesab olunur ki, bu, 5 – 7 mil yon il əvvəl baş vermişdir. 44 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 45 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 2 (06) 2014 Xromosomlar v onlarla laq li x st likl r Xromosomlar Genl rin t qribi sayı X st likl rin nümun l ri 1 3000
R ngli görm nin pozulması, dö
x rç ngi,
qlaukoma 2 1400 Qalxanvari v zinin hipofunksiyası, a ciy r hipertoniyası 3 1300
Katarakta, diabet,
niktalopiya (toyuq
korlu u), yumurtalıqların x rç ngi 4 1300 Hemofiliya, Hantinqton x st liyi 5 900
Parkinson x st liyi, spinal z l
atrofiyası (z ifliyi) 6 1200 Ankilozla dırıcı spondiloartrit, seliakiya 7 1150
Mukovissidoz,
hemoxromatoz 8 800 Qurd a ız, qalxanvari v zinin hipofunksiyası 9 900
Fridreyx ataksiyası,
qalaktozemiya 10 800
Dö x rç ngi, Kron x st liyi, ür k qüsuru, leykemiya 11 1500
Beta-talassemiya, dö x rç ngi, sidik kis si x rç ngi, oraq hüceyr li anemiya 12 1100 Parkinson x st liyi,
Fenilketonuriya 13 600
Dö x rç ngi, sidik kis si x rç ngi,
retinoblastoma 14 800 Altsheymer x st liyi,
çoxsaylı miyelom, karlıq 15 750
Dö x rç ngi,
Marfan sindromu, Tey-
Saks x st liyi 16
850 Kron x st liyi, xoralı kolit, leykemiya 17 1200
Karlıq, dö x rç ngi, sidik kis si x rç ngi, leykemiya 18 300
Porfiriya, trisomiya 18, skelet anomaliyaları 19 1300
Dö x rç ngi, Altsheymer x st liyi 20 600
Seliakiya, anadang lm immun çatı mazlı ı 21 300
Karlıq, Daun sindromu,
leykemiya 22 500 Metqemoqlobinemiya,
Neyrofibromatoz X 1100
Klaynfelter sindromu, ere evski-Törner sindromu, Trisomiya X Y 100 Y
il laq li
sonsuzluq
|