Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- У.ДАДАШОВА МЕТОДЫ СОЗДАНИЯ ТЕРМИНОВ И В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ РЕЗЮМЕ
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- Rəyçi: Adilə Zeynalova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent.
- Key words
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Rəyçi: Elmira Ağahüseynova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent.
- İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ FEİLİN GƏLƏCƏK ZAMAN NÖVLƏRİ, FEİLİN ŞƏKİLLƏRİ VƏ FEİLİ XƏBƏRİN SİNTAKTİK- FUNKSİONAL XÜSUSİYYƏTLƏRİ
|
ƏDƏBİYYAT 1. Qasımov M. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. Bakı, Elm, 1973, 185 s. 2. Qurbanov A.M. müasir Azərbaycan ədəbi dili. Bakı, Maarif, 1985, 406s. 3. Sadıqova S.A. Azərbaycan dili terminologiyasının təşəkkülü və inkişafı. Bakı, Elm, 2005. 4. Hüseynzadə J.A. İqtisadiyyat terminlərinin linqvistik təhlili (Azərbaycan və ingilis dili materialları əsasında). Bakı, 2011, 27 s. 5. Sadıqova S.A. Azərbaycan dili terminologiyası. Bakı, Elm, 2011.
МЕТОДЫ СОЗДАНИЯ ТЕРМИНОВ И В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ РЕЗЮМЕ Автор стать рассказывает о развивающихся и обогащающихся языковых средствах общения. И в азербайджанском и в английском языках, значительная часть общеупотребительных слов создана древности. Как отмечает автор, термины, считающиеся словарной составляющей основных частей языка, во время своего развития, подвергались определенным изменениям. Это ещё больше чувствуется в системе терминологии. И в азербайджанском и в английском языках, создание терминов осу- ществляется при помощи семантических, морфологических, синтаксических способов, кальки и т.д. В статье говорится также и об увеличении количества терминов, входящих в состав английского и азербайджанского языков и комментируются исследования интенсивного обогащения терминологической базы языка. В заключении, автор статьи приходит к выводу, что в английском и азербай- джанском языках термины создаются за счёт внутренних возможностей языка и в том числе заимствования.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
125 U.DADASHOVA THE COLLABORATOR OF THE ACADEMY OF MES METHODS OF TERM CREATION AN AZERBAIJANI AND ENGLISH SUMMARY The autor of this article deals with the means of communication which is developing and prospering today. The majority of words that are generally used as terms in both Azerbaijani and English were formed in the ancient times of language. According to the author, terms that are considered as the main parts of language were on the turn due to development. And it was reflected mostly in the terminological system. Term creativity in Azerbaijani and English is formed by semantic, morphological, syntactical, loan translation and so on. The increase in the number of terms that are included Azerbaijani and English and the enrichment of the terminological base are mentioned and are interpreted. Consequently, the author has come to a conclusion that the creativity of terms in both Azerbaijani.
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent. Filologiya məsələləri – №02, 2016
126 SAFURA İBRAHİMOVA ADIU safura.@.mail,ru. İNGİLİS DİLİNDƏ BƏZİ QRAMATİK MATERİALLARIN TƏDRİSİ METODİKASI
: ingilis dili, qrammatik materiallar, metodika, analitik dillər, felin zamanları. Kлючевые слова: английский язык, грамматические материалы, методика, аналитические языки, время глагола. Key words: english, grammatical materials,methods,analytical language, verbs times. Müasir ingilis dili analtik dillər qurupuna daxildir. Bu isə o deməkdir ki, müasir ingilis dilində söz birləşməsində və cümlədə süzlər arasındakı qrammatik-sintaktik əlaqələr köməkçi sözlər və cümlədə sözlərin sırası ilə ifadə olunur. Müasir ingilis dilində vəziyyət həqiqətən də belədir: bu dildə sözlər arasındakı sintaktik əlaqələr başlıca olaraq, köməkçi sözlərlə- sözönüləri, köməkçi fellər, artikıl və söz sırası vasitəsilə ifadə edilir. Müasir ingilis dilində felə xas olan zaman formalarının əksəriyyəti köməkçi fellər vasitəsilə düzəldilir.: indiki və keçmiş zamanların davam formaları to be köməkçi feli, indiki və keçmiş zamanların bitmiş formaları to have köməkçi feli, gələcək zamanın qeyri müəyyən forması shall/vill köməkçi felləri , gələləcək zamanın davam forması shall/vill və to be köməkçi felləri, indiki və keçmiş zamanların davam edib bitmiş formaları to have və to be köməkçi felləri, gələcək zamanın davam edib bitəcək forması isə shall/vill, to have və to be köməkçi fellərin vasitəsilə düzəldilir. Məsələn: 1. I am speaking.-He is going;I hey are evorking;the evas sluping.;they evere reading. 2. I have said :He has gone;they had come. 3. We shall go;they evill stay at home 4. I shall be evhey evill be evatching. 5. we have been working.;they had been sluping. 6. I shall have been evorking.;they will have been working. Müasir ingilis dilində məchul növ forması, felin vasitəli şəkilləri və felin inkarlıq kateqoriya forması da analtik yolla düzəlir. Müasir ingilis dilində isimin hal kateqoriyası morfoloji ifadə baxımından çox zəifdir. Sintetik dillərdə , məsələn, Azərbaycan və rus dillərində ismin ismin hal şəkilçilərinin ifadə etdiyi qramatik mənalar, müasir ingilis dilində sözönü adlanan köməkçi nitq hissəsi ilə ifadə edilir. Məsələn: The struts of baki–Bakının küçələri I am going to sehool–mən məktəbə gedirəm. They are at home –onlar evdədirlər. ingilis dilində isimə xas olan qeyri müəyyənlik və müəyyənlik kateqoriyası da analtik yolla, daha doğrusu artikıl adlanan köməkçi nitq hissəsi ilə ifadə olunur, məsələn: I su a tree. The tree is tall. Filologiya məsələləri – №02, 2015
127 Müasir ingilis dilində sözlərin cümlədə və habelə söz birləşməsində sırası da sözlər asrasın da sintaktik əlqələrin ifadəsində ciddi rol oynayır. Bunu aşağdakı misallardan aydın görmək olar: 1. ligth lamp– lamp ligth Yuxarda verilmiş söz birləşməsi və cümlələrdə mövcud olan sözlər arasındakı sintaktik əlaqələr ancaq sözlərin sırası ilə ifadə edilmişdir. Müasir ingilis dilində qramatik məlaların bu təzdə ifadə edilməsinə dair daha bir çox misal vermək olar.buradan tamamilə aydın olur ki, müasir ingilis dili quruluşunun ümumi mənzərəsini təşkil edən başlıca cəhət analtizimdir. XIX başlanğicında məşhur alman diloloqu F.Şlegelin dillərin tipologiyasına dair verdiyi bölgü elm aləminə məlum olduğu ilk illərdən belə bir həqiqətdə məlum olmuşdur ki, bu bölgünün özüdə qüsurludur; heç bir dil saf sitektik və ya analtik ola bilmir; sinitetik dillərdə analtizim ünsürləri , analtik dildə isə sintetik ünsürlər mövcud olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, analtik dillərin klassik forması hesab edilən ingilis dilidə bu həqiqətdən kənarda qala bilmir. Müasir ingilis dili analtik dil olmasına baxmayaraq, bu dildə də qramatik mənaların bir qismi sintetik vasitələrlə ifadə edilir. Bunlar aşağadakilardan ibaretdir. 1. ismin kəmiyyet kateqoriyasini ifadə eden–s, -es, -en, sufiksləri : tables, foxes, oxen;
2. indiki zamanın qeyri–müəyyən formasını üçüncü şəxsin təkində işlənən –s, suffiksi: the reads. The goes; 3. canlı əşya bildirən isimlərin tərkibində yiyəlik hal formasını düzəltmək üçün isimlənən s suffiksi : the boy” s name 4. qaydalı fellərin keçmiş zaman qerri müəyyən formasını düzəltmək üçün işlədilən –ed suffiksi: invited, ekored; 5. Bir və bəzi iki hecalı sifət və zərflərin müqaisə və üstünlük dərəcə formasını düzəltmək üçün istifdə edilən –er, -est suffiksləri qadın cinsi formasını düzəltmək üçün işlədilən fıransız mənşəli –ess suffiksi misterss. Müasir ingilis dilində sözün morfoloji gormasını dəyişmək üçün daha iki üsuldan istifadə olunur. 1.daxili infleksiya 2. supletiv üsul Doğrudur, bu üsullardan heç biri müasir ingilis dilində geniş miqyasda istifadə olunmur. Onun qrammatik quruluşu üçün protuktiv sözdəyişmə üsulu hesab edilə bilməz; daxili infeleksiya üsulu ilə yalnız bir neçə isimin cəm forması ( man-men,, evoman-evomen , foot –fuut), bir qisim qaydası fellərin keçmiş zaman qeyri müəyyən və keçmiş zaman sifət forması düzəldilir. Supletiv yolla isə cəmi bir neçə yolla felin keçmiş zaman qeyri–müəyyən forması və bəzi şəxs əvəzliklərinin obyekt hal forması ( I-me, we–us) düzədilir. Hətta öz formasının düzəldilməsində istifadə edilən bu üsulları da sintetik üsul hesab etsək, yəni demək mümkündür ki, müasir angilis dilinin qrammatik( morfoloji) quruluşunun ümumi mənzərəsini səciyyələndirən başlıca cəhətlərdən biri də onun sintetik nforma baxımından kasıb olmasıdır. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, müasir ingilis dilinə xas olan bu xüsusiyyət yəni, sözdə sintetik formaların xeyli dərəcədə az olması bəzən admda belə Filologiya məsələləri – №02, 2016
128 bir təsəvvür yaradir ki, bu dilin qrammatikası çox asndır, lakin qeyd etmək lazımdır ki. Bu. Sadəcə olaraq illuziyadan başqa bir şey hesab edilə bilməz. Əslidə hər hansı bir dildə, ocümlədən də , müasir ingilis dilində morfoloji–sintetik formaların azlığı dilin qrammatikasının asanlığına deyilir, onun mürəkkəbliyinə, çətinliyinə dəlalət edir. Çünki bu dildə formal sintetik əlamətə malik olmayan qrammatik mənaları yerli– yerində işlətmək daha çətindir. Əslinə qalsa, bizcə, dillərin qrammatik baximdan asan və ya çətin deyə quruplaşdırmaq nə nəzəri nə də praktik cəhətdən inandırıcı ola bilməz. Qeyd etmək lazımdır ki, ingilis dili morfoloji–sintetik forma baxımından heçdə həmişə indiki kimi kasıb olmamışdır. Qədim ingilis dili(700–1100–cü illər) zəngin və mürəkkəb sintetik formalar sisteminə malik olmuşdur. Bu dovürdə isim qrammatik cins, hal və kəmiyyət kateqoriyalarına malik olmuşdur: isimin üç qrammatik cinsi ( kişi, qadın və orta ) və dörd halı (adlıq, yiyəlik, təsirlik və yönlük) var idi. Hər bir cins və halı bildirmək üçün qədim ingilis dilində, müasir rus dilində olduğu kimi, isimlə hala, kəmiyyətə və cinsə görə uzlaşırdı. Təbidir ki, bunun üçün dildə müvafiq şəkilçilər olmuşdur. Şəxs və kəmiyyət kateqoriyaları fellərdə xüsusi şəkilçilər vasitəsilə ifadə edilmişdir və s. Bu da məlumdur ki, dil ictimai bir hadisə olaraq statik vəziyyətdə donmuş qalmır, insan cəmiyyətinin bilavastə məhsulu olan dil cəmiyyətin inkişafı və dəyişməsi ilə paralel olaraq inkişaf edir və dəyişir. Ingilis dili də, ümumiyyətlə dilə xas olan bu qanunauyğunluqlardan kənarda qalmamış, zaman keçdikcə öz daxili inkişaf qanunu əsasında inkişaf etmiş və dəyişmişdir.orta ingilis dili dövründə baş vermiş bir sıra hadisələr, xüxusən the treat vouvelshife adlanan fonetik hadisə nəticəsində ingilis dilinə xas olan bir sıra sintetik formalar –şəkilçilər zəifləməyə başlamış və sonra isə istifadədən çıxmış yox olmuşdur. Məlumdur ki, qrammatik formanın yox olması, qrammatik mənanın yox olması demək deyildir. Buna görədə sintetik formasını itirmiş qrammatik mənalar hər hansı digər bir vasitə forma ilə ifdə edilməli idi. Forma və məzmun arasında olan dialekt vəhtət bunu tələb edir. Buna müvafiq olaraq orta ingilis dövründə sintetik formasını itirmiş qrammatik mənaların ifadəsi üçün yəni, qrammatik formalar, həm də, əvvəlki formalardan keyfiyyətcəfərqli formalar – analtik formalar əmələ gətirmişdir ki,müasir ingilis dilinin qrammatik morfoloji quruluşunun ümumi mənzərəsini əsaslı şəkildə dəyişmişdir.qədim ingilis dili dövründə əsasən sintetik dil olan ingilis dili, orta dövrə əsasən analtik dilə çevrilmişdir. Sözün analtik forması nədir? Sözün analtik forması onun elə bir şəklidir ki, o, distant vəziyyətdə işlənən iki və daha artıq komponentdən ibarət olur. Bunlardan biri tərkibin nominativ mənasını, qalanı yaxud qalanları hamin tərkibə xas olan qrammatik mənaları ifadə edir., məsələn: Am/is/are reading Have/has read Shall/will read Shall/will have been reading Have/has been envited və s. Filologiya məsələləri – №02, 2015
129 Bu tərkibin hamısı müasir ingilis dilində işləməkdə olan analtik formalarıdır. Burada birinci komponentlər tərkiblərin qrammatik mənalarını, komponentlər isə onların nominattiv mənasını bildirir. Hər bir dildə o cümlədən müasir ingilis dilində işlədilən sintetik və analtik formalar bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olur və dialektik vəhtət təşkil edir. Həmin əlaqə və vəhtət bir tərəfdən bu formaların dildə ki, funksiyası baxmından, digər tərəfdən də onların mınşəyi baxmından nəzərə çarpır. Qeyd etmək lazımdır ki, konkret dildən asılı olmayaraq sözün morfoloji prosesində bu formalardan hər biri bir mərhələ təşkil edir. lakin onların biri digərinin nəticəsi və ya başlanğıcı olur. Sözün analtik və sintetik formaları mövcud olan qarşılıqlı əlaqə və vəhtətdə bununla şərtləşir. Analtik formalar öz başlanğıcını söz birləşməsindən götürür. Söz birləşməsinin komponentlərindən biri zaman keçdikcə öz leksik mənasını zəiflədir.və əsasən qramatik məna bildirməyə başlayır. Beləliklədə dildə sözün analtik forması yaranır. Buna parlaq misal olaraq ingilis dilində mövcud olan shall/will+məstər tərkibli analtik formanı göstərmək olar.tarixən bu forma modal fel+məstər tərkibindən ibarət olmuşdur. Sonralar ( orta ingilis dövründə) modal fel öz leksik mənasını itirmiş və gələcək xaman formatına çevrilmişdir. Beləliklə də müasir ingilis dilində işlənməkdə olan shall/will+məstər tərkibli analtik forma yaranmışdır. Maraqlıdır ki, müasir ingilis dilində shall, vvill köməkçi felləri şəkilçiləşmə istiqaməti almışdır; onların hər ikisi ll şəklində işlənir ki, bu da köməkçi felin şəkilçiyə keçməsindən başqa bir şey deyil Dildə ki, funksiya baxmından analtik və sintetik formalar arasındakı əlaqə qrammatik mənaların makro-sahəsində müşahidə edilir. Yəni eyni bir qrammati kateqriya bir mikro-sahədə sintetik, digərində isə analtik forma ilə ifadə edilir. Buna misal olaraq müasir ingilis dilində felin zaman kateqoriyalarını göstərmək olar. Felin keçmiş qeyri müəyyən zaman forması sintetik, gələcək zamanın qeyri- müəyyən forması isə analtik vasitə ilə ifadə edilir. Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, ingilis dili öz inkişaf tarixində sintetiklikdən analtikliyə doğru getmişdir. Qarşıya belə bir sual çıxa bilər: bəs müasir dövürdə ingilis dilinin inkişafı hansı istiqamətdə gedir? Müasir ingilis dilinin faktik materialları əsasında aparılmış müşahidələr göstərir ki, bu dilin morfoloji quruluşu hal-hazırda analtiklikdən sintetikliyə doğru inkişaf etməkdədir. Müasir ingilis dilində bu inkişafı göstərərn əsas amillərdən biri, bəlkədə başlıcası ondan ibarətdir ki, həmin dildə mövcud olan bir sıra köməkçi sözlər şəkilçiləşmə dövrü keçməkdədir. Məsələn, müasir ingilis dilində mövcud olan və tarixən modal fellərdən əmələ gəlmiş shall, willvə onların keçmiş zaman formaları olanshold, would köməkçiləridir. Yuxarıdakı misallarda bərəabərliyin sağ tərəfində köməkçi nitq hissələri analtik morfem kimi, müatəqil söz kimi işləndiyi halda, bərabərliyin sağ tərəfində həmin köməkçi sözlər özlərindən əvvəl gələn leksemlə birləşərək şəkilçi kimi işlənmişdir. Bu halda yəni köməkçi nitq hissələrinin əsas sözlə birləşərək işlənmə məqamında, bizcə nə köməkçi nitq hissəsindən, nə də analtik morfemdən danışmaq mümkündür. Bu halda ancaq köməkçi nitq hissəsinin şəkilçiləşməsindən danışmaq lazım gəlir.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
130 ƏDƏBİYYAT 1. А.Н.Щевалдышев «Методика выработки автоматизированных навыков в процессе обучения устной речи», М. 1982г., изд. «Наука». 2. И.В.Рахманов «Модели и их использование при обучении иностранному языку». Иностранный язык в школе 1965г. №4. 3. А.П.Грызулина «Обучение чтению научно-популярной литературы на английском языке». М, 1986г., изд. Наука. 4. П.М.Каралук «Словообразование английского языка». Москва 1978г., изд. «Просвещение».
В статье рассматриваются методика обучения грамматического материала английского языка, синтетические и аналитические формы, морфологические структуры языка, внутренняя инфлекция и суперлативный способ преподавания английского языка, а также, сравнительная характеристика азербайджанского и английского языков. Кроме того,в данной статье анализируется основные методы преподавание английского языка в Азербайджанских аудиториях,а также рассматривается некоторые принципы обучения иностранного языка на начальных этапах преподования английского языка
The article deas with the method of training of grammatical material of English, syntactical and analytical forms of morphological structure of the language, inner inflection and superlative method of teaching of English, also comparative characteristics of the Azerbaijan and English languages. The article speaks about the grammatical category of pronoun in English and,its compare its same kinds such as personal,demonstrative,interrogative,define and indefini pronoun. The article speaks about the use of the gerund in English and is equivalent in Azerbaijani also analyses some forms of gerund in simple and complex sentences in varicose situation.
Rəyçi: Elmira Ağahüseynova filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent. Filologiya məsələləri – №02, 2015
131 SƏBİNƏ MƏMMƏDOVA ADİU səbinə.@.mail.ru. İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ FEİLİN GƏLƏCƏK ZAMAN NÖVLƏRİ, FEİLİN ŞƏKİLLƏRİ VƏ FEİLİ XƏBƏRİN SİNTAKTİK- FUNKSİONAL XÜSUSİYYƏTLƏRİ Açar sözlər: ingilis dili, azərbaycan dili, feil, sintaksis, feili xəbər, funksional xüsusiyyətlər. Ключевые слова: Английский язык, Азербайджанский язык, глаголы, синтаксис, предикат, функциональные свойства. Key words: English,Azerbaijani, verbs, syntaksis, verd predicat, funcsional peculiarity.
Müasir İngilis və Azərbaycan dilləri istər genesis, istərsə də tipoloji quruluş baxımdan müxtəlif dil qruplarına daxildirlər: İngilis dili Hind – avropa dillərini german qrupuna daxil olub, analitik dil hesab edilir. Azərbaycan dili isə türk dillərinin oğuz qrupuna daxil olub, aqlyutinativ (sintetik) dil adlanır. Bu zəmində də həmin dillər arasında ciddi xarakterik xüsusiyyətlər mövcuddur. İngilis dilinin analitik dillər qrupuna daxil olması, o deməkdir ki, müasir ingilis dilində söz birləşməsində və cümlədə sözlər arasındakı qramatik-sintaktik əlaqələr köməkçi sözlər və cümlədə sözlərin sırası ilə ifadə edilir. Müasir ingilis dilində felə xas olan zaman formalarının əksəriyyəti köməkçi fellər vasitəsilə düzəldilə bilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan dilində 2 əsas gələcək zaman forması mövcuddur. Bunlardan birincisi qəti-gələcək zamandır. Qəti-gələcək iş, hal və hərəkətin danışıq vaxtından sonra şübhəsiz yerinə yetiriləcəyini bildirir və aşağıdakı şəxs sonluqlarına qəbul edir. Təkdə–1.am, -əm, -yam, -yəm, -alacağam 2.– san, -sən, -alacaqsan 3.–dır, -dir, - dur, -dür, - Cəmdə:1–ıq, -iq, -uq, -üq,-alacağıq; 2.sınız, -sunuz, -sünüz, -alacaqsınız;3.–lar, - lər, -alacaqlar III şəxsin cəmində zaman şəkilçisinə (acaq, -əcək, -yacaq, -yəcək) lar, -lər cəm şəkilçiləri artırılır. İngilis dilində isə nə zaman şəkilçisi nə də sonluqları gələcək zaman növlərində işlənmir. Müasir ingilis dilində gələcək zaman fellər vasitəsilə düzəlir: nümunə üçün gələcək zamanın qeyri müəyyən şəxslər formasına açağıdakı ıimi yazmaq olar. Təkdə:I. J shall- mən işləyəcəm;II. You will work- sən işləyəcəksən;III. He (she) will work- o işləyəcək.Cəmdə: I. We shall work- biz işləyəcəyik; II. You will work- siz işləyəcəksiniz; III. They will work- onlar işləyəcəklər. Bu nümunələrdən aydın oldu ki, qəti-gələcək zamanda hal və hərəkətin icrasına heç bir şübhə qalmır. Qeyri- qəti gələcək zaman qəti-gələcəkdən formal cəhətdən olduğu kimi, məna etibarı ilə də fərqlənir. Qeyri-qəti gələcəyin özünəməxsus forma və mənasının varlığı onu gələcək zamanın müstəqil növü kimi qeyd etməyə haqq verir. İş, hal və hərəkətin gələcəkdə icra olunacağı nəzərdə tutulur. Lakin qəti gələcəkdə olduğu kimi, icrası nəzərdə tutulan iş, hal və hərəkətin yerinə yetirilib- yetiriləməyəcəyi qəti surətdə təsdiq edilmir.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
132 Qeyri-qəti gələcək –ar, -ər, -yar, -yər şəkilçisinin əlavəsi ilə düzəlir. Məsələn: alar, gələr, oxuyar, işləyər. Beləki Azərbaycan dilində olan qeyri-qəti gələcək zamanda olan fellərin hamısı hər 3 şəxs üzrə dəyişə bilir və aşağıdakı şəxs şəkilçiləri ilə düzəlir: Təkdə:1–am, -əm, -yəm, -alaram;2–san, -sən, -alarsan-Cəmdə:1.–ıq, -ik, -alarsan 2–sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz, -alarsınız.3–lar, -lər (cəm şəkilçisi qəbul edir) – alarlar İndi biz ingilis dilində işlənən gələcək zaman formalarını Azərbaycan dilində olan gələcək zaman növləri ilə müqayisə edək: 1) The future İndefinite Tense Form (gələcək zamanın qeyri müəyyən forması) bildiyiniz kimi, gələcək zamanın qeyri-müəyyən forması gələcəkdə baş verəcək, icra ediləcək hərəkətləri bildirmək üçün işlədilir. İşlənən gələcək zamanın qeyri-müəyyən forması konteksdən asılı olaraq Azərbaycan dilinə ya gələcək zamanın qəti, yaxud da qeyri-qəti forması kimi tərcümə edilir. Məs:tom will write a letter to me 1)tom mənə məktub yazacaq (hökmən)2) tom mənə məktub yazar (güman ki). Bununla əlaqədar olaraq nəzərə almaq lazımdır ki, müasir Azərbaycan dilinə xas olan gələcək zamanın hər 2 forması (qəti və qeyri-qəti) ingilis dilinə bir zaman forması ilə- The future İndefinite Tense Form (gələcək zamanın qeyri müəyyən forması ilə) tərcümə edilməlidir. Məsələn: 1) Mən məktub yazacağam2) Mən məktub yazaram. J shal write a letter 2) The future İndefinite in the Past (keçmişə nəzərən gələcək zamanın qeyri- müəyyən forması) Məsələn: He said that they would come- o dedi ki, onlar gələcəklər (yaxud gələrlər) 1)The futureContinuos Tense Form (Gələcək zamanın davamedici forması). Bu zaman növü də əsasən gələcəkdə dəqiq bir vaxtda baş verəcək, icra ediləcək hərəkətləri üçün işlədilir. Belə hərəkətin baş vermə, icra edilmə vaxtı ya gələcək ya da baş verəcək hərəkətlə, ya da aşağıdakı zərf birləşmələri bildirilir: at two (three, four)o”clook tomorrow at that time tomorrow” Məsələn: a)J shall working in the garden when you return tomorrow- Sabah siz qayıdanda mən işləyəcəyəm (işləməkdə olacağam) b)They will be going to the willage at two o” clock tomorrow- Sabah saat 2-də onlar kəndə gedəcəklər (getməkdə olacaqlar) 1.The Future Tense Form (Gələcək zamanın bitmiş forması)-bu zaman növü gələcəkdə müəyyən bir vaxta qədər baş verir, icra edilir qurtaracaq hərəkətləri bildirir. Hərəkətin bitdiyini ya vaxtla, ya da digər baş verəcək hərəkətlə ifadə etmək olar. Məsələn: J shall have finished my work by that timetomorrow-mən sabah o vaxta öz işimi qurtarmiş olacağam. Bütün yuxarıda göstərdiyimiz xarakterik xüsusiyyətləri nəzərə alaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, müasir İngilis və Azərbaycan dillərini gələcək zaman formalarını istər məlum növdə istərsə də məchul növdə işlənməsi onun necədüzəldilməsindən asılı olaraq fərqlənir. İngilis dilində gələcək zaman formalarının düzəldilməsində heç bir şəxs şəkilçisi iştirak etmir. Sadəcə olaraq köməkçi fellərin köməyi ilə cümlələrdə iş, hal və hərəkətin məhz gələcək zamana aid mənasını tamamlayır. Bildiyiniz kimi müasir ingilis dilində cümlələrdə söz sırası sabitdir. Filologiya məsələləri – №02, 2015
133 Azərbaycan dilində isə əksinə zaman və şəxs şəkilçiləri olmadan gələcək zaman formalarını düzəltmək olmaz. Məhz bu 2 dil arasında gələcək zaman formalarının düzəldilməsi baxımından həm formaya həmdə mənaya görə xarakterik xüsusiyyətləri vardır.
İngilis və Azərbaycan dillərində felin müqayisəli tədqiqi və felin lazım və vacib şəklinin morfoloji əlamətləri. Bildiyimiz kimi çoxdilli şəraitində dillərin qarşılıqlı öyrənilməsi istər dil faktları, istərsə də ayrı-ayrı dillərin öyrənilməsi, mənimsənilməsi baxımından böyük əhəmiyətə malikdir. Bu nöqteyi nəzərdən də müxtəlif dil ailələrinəhətta müxtəlif tipoloji quruluşlara malik ingilis sintetik və analitik dil qrupları ilə müqayisəli öyrənilməsinin müəyyən tarixi vardır. Toplanan təcrübələr zəminindən ingilis və Azərbaycan dillərini qarşılaşdırılaraq öyrənilməsi müasir dövrdə aktual problemlərimizdəndir. Bu məqaləmizdə ingilis dilində cerund adlanan şəxsiz formasının dilimizdə felin şəxsiz forması olmadıgından araşdırmalarımızın elmi və praktiki maraq doğuracağından bədii ədəbiyyatdan xeyli dil faktları toplayaraq müqayisə etməyə başladıq. Bildiyimiz kimi cerund fel əsasına -ing şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məsələn: to read-reading, to ask- asking və s. Cerun ikili xüsusiyyətə malikdir. Yeni cerund həm feli isim, həm də feli sifətdən əmələ gəlir. O .Musayevin yazdıqlarına əsasən deyə bilərik ki, cerund özünə xas olan ismi xassəsini feli isimdən, feli xassəsini də feli sifətdən götürmüşdür. Beləliklə müasir ingilis dilində cerun həm isim, həm də fel xüsusiyyətinə malik olur. O.Musayevin dediklərinə əsaslanaraq, cerundun cümlədə mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin, zərflik funksiyaların göstərə bilərik. Cerundun həm funksiyalarına cümlə daxilində nəzər yetirək. 1)Mübtəda funksiyasında:Looking for food had lasted for more that two hours.(R.K). Qida axtarmaq 2 saatdan artıq davam etdi.Eating is always good.(R.K). Yemək həmişə yaxşıdır. An elephant s trumpeting is always nasty especially on a dark night.(R.K). Filin bağırtısı həmişə vahiməlidir. Xüsusilədə qaranlıq gecədə. Gördüyümüz kimi ingilis dilində mübtəda vəzifəsində olan cerundlarAzərbaycan dilində də mübtəda vəzifəsində çıxış edir. Lakin nümunələrdən aydın olur ki, mübtəda 1-ci və 2-ci cümlədə məsdərlə, 3-cü cümlədə isə 3 növ təyini söz birləşmələri ilə ifadə olunmuşdur. 1.Predikativfunksiyada: the thing is getting there in time (C.D).Əsas şey ora vaxtında çatmaqdır. His idea is finding the Qalibi (A.C).Müasir ingilis dilində mürəkkəb ismi və feli xəbərin sintaktik birləşmələrin funksional xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: Mürəkkəb ismi xəbər mübtədanın halını, keyfiyyətini bildirir, ona görə də ona predicat deyilir. Mürəkkəb ismi xəbər həmişə iki hissədən ibarə olur:1.bağlayıcı feldən (link verb); 2.predicative hissədən.Predicative hissə düzəltmə xəbərin konkret mənasını, məzmununu ifadə edir. bağlayıcı felin müstəqil mənası olmur, o yalnız kəmiyyət, şəxs, növ, forma, zaman, kateqoriyasını ifadə edir.We are students.We are happy.She is not a student. Filologiya məsələləri – №02, 2016
134 İngilis dilində bağlayıcı fel funksiyasında əsas etibarilə köməkçi to be feli işlədilir. Bu feldən əlavə bir sıra digər fellər də bağlayıcı fel funksiyasını daşıyır. Bunlar aşağıdakılardır: to grow, to turn, to feel, to become, to get, to remain, to keep, to stay, to see.Bu fellər bağlayıcı fel funksiyasında işlənərkən öz mənalarını dəyişir və xəbərin predicativ hissəsi ilə birlikdə müəyyən bir hal və ya vəziyyət ifadə edir.Mürəkkəb ismi xəbər 3 növdə olur. 1. of being (olmaq.)Müəyyən hallarda və yaxud vəziyyətdə olmağı bildirir: bağlayıcı fel funksiyasında əksəriyyətlə to be feli işlənilir, lakin to ful, to smel, to taste, to look felləri də işlənilə bilər.He is quite – O şağirddir.The milk tastes sour – Süd turş dadır. 2. of becoming yeni bir hala, vəziyyətə düşməyi bildirir. Bağlayıcı funksiya¬sında to become, to get, to turn, to grow felləri işlədilir.The turned crimson with anger – O hirsindən qıpqırmızı qızardı.He has grown very old – O çox qocaldı.It is getting dark – Qaranlıqlaşır. 3. of remaining müəyyən halda yaxud vəziyyətdə qalmağı bildirir. Bağlayıcı fel funksiyasında to remain, to sontinue, to stay və s. fellər işlədilir.The weather continues fine – Hava xoş keçir. Mürəkkəb düzəltmə xəbər modallıq, yəni danışanın münasibətini göstərirsə, bağlayıcı fellər funksiyasında to seen, to appear fellərdən istifadə edilir.You seen tired – Siz yorğun görünürsünüz. They appeared suppressed – Mənə elə gəldi ki, onlar təəssüblənmişdilər. Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|