Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MÜRƏKKƏB FELİ XƏBƏR; THE COMPOUND VERBAL PREDICATE
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- SİNTETİK BİRLƏŞMƏLƏR;SYNTACTICAL COMPLEXES
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Rəyçi: Həbib Mirzəyev filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent.
- BƏDİİ MƏTNİN ONOMASTİK MƏNZƏRƏSİ HAQQINDA Açar sözlər
|
PREDICATE;THE PRETICTIVE Mürəkkəb ismi xəbərin predikativ hissəsi aşağıdakı sözlərlə ifadə oluna bilər: 1.İsimlə: He is a worker.2.Əvəzliklə: Ii is ours.3.Qarşısında sözünü olan isim, yaxud əvəzliklə: My are of one age.4.Sayla: We are seven; I am the first.5.Sifətlə yaxud feli sifətlə: The night was cold; A book is missiny.6.Məsdərlə: Our desire is to help you – Bizim arzumuz sizə kömək etməkdir. 7.Qerundla: Seeing is believing – Görmək inanmaq deməkdir.8.Zərflə: Shi is well; The lesson is over. Predikativ funksiyasında işlənən zərf müstəqil mənasını itirir, hal yaxud vəziyyət göstərir. Məsələn:I feel at home here – Mən özümü burada rahat hiss edirəm.9. Sözbirləşmə ilə başlanır. The most important thing was our not knowing the address – Ən əsas məsələ bizim ünvanı bilməməyimiz idi.Bəzən mürəkkəb ismi xəbər qoşa xəbər Double adlanan şəkildə olur. Məsələn: The moon rose red (the moon was red when it rose) – Ay çıxanda qıpqırmızı idi. She went away quite a child (she was quite a chid when she went away) – O gedəndə lap uşaq idi. Bu cümlələrdə rose, went sözləri bağlayıcı fel funksiyasını daşıyır və moon, she mübtədalarını red, child predikativlə bağlayır. MÜRƏKKƏB FELİ XƏBƏR; THE COMPOUND VERBAL PREDICATE Mürəkkəb feli xəbər 2 feldən ibarət olur: bu fellərdən biri şəxsiz fel, yəni felin dəyişən, o birisi isə felin dəyişməyən formasında olur. Birinci hissə qrammatika kateqoriyaları, danışanın hərəkətə münasibətini, II hissə isə xəbərin əsas mənasını ifadə edir.We stopped reading – Biz oxumağu kəsdik.;She
Filologiya məsələləri – №02, 2015
135 began to translate the article – O, məqaləni tərcümə etməyə başladı.They went on writtery – Onlar yazmağa da ram etdilər. Bəzən mürəkkəb feli xəbərin I hissəsi olan fel məcburiyyət, mümkünat, icazə, məsləhət və ya şübhə ifadə edir. Belə xəbərlər modal mürəkkəb fel xəbər adlanır. We must be ready at 5 oclock – Biz saat 5-də hazır olmalıyıq.I can translate it by myself – Mən özüm bunu tərcümə edə bilərəm.You ought to be move attentively – Siz daha diqqətli olmalısınız. You may open the window – Pəncərəni aça bilərsiniz.İngilis dilində there is, there are sözbirləşmələri ilə ifadə olunan xəbər forması da var.There – sözü bu birləşmələrdə öz zəriflik mənasını itirir və köməkçi söz kimi işlənərək cümlədə mübtədanın yerini, yəni I yeri tutur. Bu növ xəbər məntiqi Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək cümlə yer zərfliyi ilə başlayır.There is only one book on the table – Masanın üzərində yalnız bir kitab var.
İngils dilində sintaktik kompleks adlanan komplekslər, yəni bir cümlə üzvü təşkil edən iki və ya daha artıq sözün birləşməsindən ibarətolan birləşmələr mövcuddur. Onlardan ən çox işlənəni mürəkkəb tamamlıq (Complex Object), mürəkkəb mübtəda (Complex Subject), xüsusiləşmiş feli sifətli idarə (Absolute Nominative Participle Constraction) və for sözünün bəzi birləşmələridir (for Complexs). Hər bir sintaktik kompleks adlıq hissədən (ümumi halda və ya obyekt halda əvəzlikdən) və feli hissədən (məsdər, qerund, feli sifətdən) ibarət olur. Bunlar Azərbaycan dilində sadə geniş cümlənin bir üzvü olur, yaxud tam bir budaq cümlə qədər genişlənə bilir ki, bu zaman kompleks adlıq hissəsi mübtəda, feli hissəsi isə xəbər olur.Ən çox yayılmış sintaktik birləşmə mürəkkəb tamamlıqdır.I want you to translate this books – Mən istəyirəm ki, siz bu kitabı tərcümə edəsiniz.We have never seen her sewing – Biz heç vaxt o qızı tikiş tikən görməmişik.To have felindən sonra gələn birləşmə də mürəkkəb tamamlıqlar qrupuna daxildir. Bu mürəkkəb tamamlıq da feli xəbərlə və keçmiş zaman feli sifəti ilə ifadə olunmuş hərəkət şəxsin özü icra etmədiyini, hərəkət şəxsin xahişi və ya əmri ilə başqa bir adam tərəfindən həyata keçirildiyini göstərir. I had my photo taken – Mən şəklimi çəkdirmişəm (Fotoqraf mənim şəklimi çəkib).He will have his hair cut – O, başını qırxdıracaq (dəllək qırxacaq). (She will have his) She must have he shoes mended – O, ayaqqabılarını təmir etdirməlidir (pinəçi təmir etməlidir).İngilis dilində for sözünü ilə işlənən mürəkkəb mübtəda, mürəkkəb təyin və ya mürəkkəb məqsəd zərfliyi birləşmələrinə də təsadüf etmək mümkündür. For a young girl to live all alone was very hard – (mürəkkəb mübtəda) Cavan qız üçün yalqız yaşamaq çətin idi.This is an easy for you io fulfill – Bu sizin yerinə yetirə biləcəyiniz ən asan plandır.İngilis dilində sintaktik birləşmələr sırasına xüsusiləşmiş feli sifət adlanan ibarə də daxildir. Belə quruluşda feli sifət predikativ vəzifəsi daşıyır. Özünün əsas mübtədadan fərqlənən mübtədası olduğu üçün bir növ xəbər rolunu oynayır. Bu quruluş genişlənib səbəb, zaman və ya şərt zərflik bucaq cümlələrinə çevirə bilər.Work having been the workers went home – İş bitdiyinə görə işçilər evə getdilər.Belə cümlələr Azərbaycan dilinə həmişə müvafiq zərflik budaq cümləsi ilə tərcümə edilir.Weather permitting we shall strat to morrow – Hava imkan versə sabah yolu düşəcəyik.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
136 ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan və ingilis dillərində sadə cümlənin struktur tipləri. Tədqiqlər. AMEA. Bakı, Elm nəşr. 2004. 2. Azərbaycan və ingilis dillərində sadə cümlənin funksional xüsusiyyətləri. AzTU, Elmi əsərlər, №3, Bakı-2007. 3. Sintaktik birləşmələrdə ingilis dili mənşəli sözlərin Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində işlənməsi. Bakı-1999. «Nurlan» nəşr. 4. Sintaktik üsulla yaranan ingilis dili mənşəli texniki terminlər. EA Folklor İnstitutu. «Elmi axtarışlar». Bakı-Səda-2006.
В статье рассматриваются функциональные особенности сложных сущест- вительных и глагольных предикативов в синтаксических соединениях в современном английском языке, а также анализируются семантико-функциональ- ная роль сложных в простых предложениях. В статье также рассматривается некоторые виды глаголов,их расположения в простых и сложных предложениях и употребления в родном и иностранном языке.
S.MAMEDOVA VERBE WITH FUNCTIONAL PECULIARITY OF COMPROUND NOUN AND VERBAL IN ENGLIS AND AZERBAIJANI SUMMARY
The article deals with functional peculiarities of compound nouns and verbal predicatives in the syntactical wits in she contemporary English language, also semantical-functional role of compound words in the simple The articlesays about studying aspects of paremiological units.By the levelof verbalstructure are opposed not only to classicx sentences?but also verbs expressions. Verbs sentence expression are subject to the analysise both from a semantic point of view and from position.
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,dosent. Filologiya məsələləri – №02, 2015
137 GÜNEL ƏLİYEVA ADPU xarici dillər kafedrası BƏDİİ MƏTNİN ONOMASTİK MƏNZƏRƏSİ HAQQINDA Açar sözlər: Bədii mətn,onomastika,mənzərə,stilistika,semantika Ключевыеслова: литературный текст, ономастика, взгляд, стилистика, семантика Key words: Literary text,onomastics,view,semantics,stylistics
Müasir linqvistik tədqiqatlarda bədii mətn və onunla bağlı problemlərə geniş yer verilir. Mətnə bu cür maraq linqvistik tədqiqatların sem paradiqması ilə bağlıdır. Bu və ya digər məsələyə mətn səviyyəsində yanaşma onun minimal linqvistik vahidinin cümlədən böyük olmasını da nəzərdə tutur (5, s.39) Bədii əsərdə hər bir dil işarəsinin mətnə daxil edilməsi təsadüfi deyildir. Müəllif, özünün həyat təcrübəsi, sosial-mədəni və intellektual-psixi xüsusiyyətləri ilə şərtlənən, onların təsiri ilə real, gerçəklikdən götürülmüş hadisə, xassə, keyfiyyət və s. əsərə daxil edir. O, gerçəkliyin fərdi modelini qurur. Mətni yaradarkən müəllif gerçəkliyin surətini çıxarmır, onun elementlərini seçib təsvir olunanın təşkilediciləri kimi paylayır (1, s.155). Bu baxımdan, bədii əsərdəki xüsusi adların da müəllif seçimi mətn yaradıcılığının əhəmiyyətli hadisəsidir. “Onomastiklik mətnin əhəmiyyətli parametri, mətn yaradıcı- lığının zəruri amilidir” (7, s.9). Bədii mətnin onomastik tərkibinin təhlili müəllifin həyat baxışları, əsərin ideya-bədii dəyəri barədə məlumat verir. Hər bir əsərin öz onomas- tikonu olur. Ora müxtəlif xüsusi adlar daxil olur. Bədii əsərdə hər bir ad, eləcə də, hər bir söz ətraf kontekstlərlə müxtəlif şəkilli əlaqələrə malikdir. Bədii mətn estetik cəhətdən təşkil edilmiş funksional qapalı sistem olduğundan ad onun tərkibində çoxlu məna, mürəkkəb assosiativ və konnotativ əlaqələr qazanır. Beləliklə, adın fərdi bədii semantikası meydana gəlir. Adlar əsərdə bədii mətnin mümkün aləmini yaradan detallar funksiyasını yerinə yetirir. Ədəbi əsərin personajının adı kimi fəaliyyət göstərən şəxs adı assosiasiyalarla zənginləşir. Bu assosiasiyalar personajın obrazının koqnitiv fəzasının təşkilediciləridir. Beləliklə, bədii əsərdə şəxs adı eyniləşdirmə funksiyası ilə yanaşı, bədii-üslubi funksiya da qazanır. Antroponim bədii əsərdə özünün denotativ mənasını və çoxsaylı konnotativ mənalarını alaraq bəzi hallarda ümumi adlara yaxınlaşır. Şəxs adları ilə müəyyən xüsusiyyəti bildirən ümumi ad arasında bərabərlik iki qrup amil əsasında tədricən formalaşır. Birinci qrup amillər personajın addan kənar xüsusiyyətləridir. Bu, personajın fəaliyyəti, onu görkəmi, daxili aləmi və s. haqqında məlumatlardır. İkinci qrup amillər isə adın özündə cəmləşir (2, s.27). Mətnyaratma funksiyası onomastik vahidin mətnin struktur və məzmun-məna informasiya fəzasının formalaşdırıcı elementi kimi çıxış etməsidir. V.Nabokovun “Sevastyan Naytın həqiqi həyatı” romanının məzmununun yaxşı başa düşülməsi üçün vacib şərt mətnyaradıcı “şahmat” onomastikasıdır. Əsərin baş qəhrəmanının soyadı Knight şahmatda “at” mənasındadır. Əsərin digər personajlarının adları da şahmatla əlaqələndirilmişdir. “Knight”ın ilk sevgilisi Clare Bishop, ikinci qadın isə Turovets soyadlı xanımdır. “Bishop” ingilis dilində şahmatda “fil”i bildirir. Turovets soyadında isə şahmat topunun rus adı “tura” sözündəndir. Turovets ərə Filologiya məsələləri – №02, 2016
138 getdikdən sonra aldığı Leserf familiyası fransız dili ilə bağlıdır. Fransız “le” artiklini atdıqda “serf” qalır. Bu isə, anaqrammatika “ferz” (şahmatda vəzir) sözünə çevrilir (serf=fers/ferz). Sevastiyanın əmisinin adı –N.Stainton da şahmatla izah olunandır. XIX əsrin 40-cı illərində İngiltərədə yaşamış məşhur şahmatçı və şahmat tarixçisi Howard Staunton ilə H.Stainton arasında familiyalarda u=i fərqi nəzərə çarpır. Bundan başqa “Stainton” sözündə də anaqrammatika xüsusiyyət aşkar nəzərə çarpır Stainton=Seitnot. Ümumiyyətlə, bu əsərdə “şahmat” mövzusu personaj və hadisələri bir yerə toplamağa imkan verir. Sevastyan gəncliyində şerlər yazır və onların altında imza əvəzinə qara şahmat aşının şəklini çəkir. Belə bir atı Pavel Reçnoy oyun zamanı vurub əlinə götürür. Döyülən qapını açarkən bu at Pavelin əlində olur. Qapını döyən hadisələri nəql edən V. adlandırılan şəxsdir. O, St.Damier hospitalında olan qardaşı ilə görüşmək arzusundadır. Lakin əsəri danışan hospitalın adını xatırlamır. Ad təsadüfən onun yadına düşür. Telefon avtomat köşkündə o görür ki, kimsə burada şahmat taxtası çəkmək istəmişdir: ein Schachbrett, un damier… “Bu zaman mənim beynimdə nəsə oyandı və dilimə gəldi: Cen-Damje!” “Some anonymous artist had begun blacking squares-a
“Damier” fransız dilində şahmat taxtasıdır. Əsərin baş qəhrəmanının anası Roquebrune şəhərində vəfat edir. Fransız dilində “roquer” qalaqurma (rokirovka) mənasındadır. Əsərdə situativ motivləşmiş daha iki ad vardır. Bunlar “ağ” və “qara” sifətlərinin substantivləşməsindən alınan “Black” və “White” adlarıdır. Bu iki şəxs şahmat oynayır. “White” adlandırılan Pavel Reçnay, “Black” isə onun qohumudur. Pavel ağlarla oynayır. Ona iştirak edir. Başqa bir personaj “Shvarts” familiyalı qocadır. O, qocalar evində balaca yetim uşağa atın necə hərəkət etməsini göstərir. Qocanın familiyası alman dilindən tərcümədə “qara” mənasını verir (8, s.203). Ümumiyyətlə, V.Nabokovun ingilis dilində qələmə aldığı bu əsər bədii əsərdə antroponimlərin funksionallığını, rolunu, xüsusiyyətlərini öyrənməkdə mühüm rol oynayır. Hər şeydən əvvəl, əsərdə müəllif müxtəlif dillərdən-ingilis, fransız, alman, rus dillərindən irəli gələn semantika və podtekstdən istifadə etmişdir. Qəhrəmanların adları bilavasitə müəyyən bir sahəyə bağlıdır (şahmat onomastikası). Eyni zamanda, başqa onomastik vahidlərdə də bu cəhət qabarıqdır. Əsərdə mətnyaratma vasitəsinin əsas vasitəsi antroponimlər və digər onomastik vahidlərdir. Müəllif bütün şahmat terminlərini onomastik vahidlərə çevirmir. Piyada, şah, mat, pat və s. terminləri onomastikləşməsi müşahidə olunmur. Bununla belə, əsərin başlığında ilk “şahmat” antroponimi Knight daxil edilir və bədii mətnin inkişafı da buradan başlanır. Oyunda qara at vurulur. Onu vuran oyunçu əlində qara at qapını açır. Qara at taxtadan “damıer”dən götürülmüşdür. Qapıdan girən “B”-nin qardaşı da bu anda St.Damier xəstəxanasında vəfat edir. B. içəri girəndə qara atı qapını açanın əlində görür. Lakin o, “St.Damier”də qardaşının ölümündən xəbərsizdir. Təbii ki, şahmat partiyası atın taxtadan götürülməsi ilə bitmir. Ona görə də, əsərin qeyd olunan sonluğu əlavə şərh və yozumlar tələb edir. Nəyə görə qəhrəmanın anası “Roquer” sözü ilə bağlı şəhərdə ölür, niyə “qara at” taxtadan götürülür, niyə soyadının mənası “qara” olan qoca yetim uşağa məhz atın gedişlərini öyrədir. Bütün bu suallar şübhəsiz ki, əsərin dərin təhlili prosesində açıla bilər. Bədii əsərdəki antroponimlərin mühüm funksiyalarından biri də allüziyadır. Adlar mədəni-tarixi realiyaları, ədəbi faktları yada salır və ya əsərə gətirir. Nəticədə, antroponimlərin mətnyaratma və allüziya funksiyaları bir-biri ilə əlaqələnir. Bədii
Filologiya məsələləri – №02, 2015
139 əsərdə allüziyadan istifadə olunmasının məqsədi resipientə (oxucuya) informasiya təsirini gerçəkləşdirməkdir. Ədəbi allüziya geniş dairədə məlum olmalıdır. Məhz bu səbəbdəndir ki, bədii allüziyanın obyekti, bir qayda olaraq, klassiklər və klassik qəhrəmanlardır. Adresant (müəllif) allüziya ilə informasiya ötürərkən adresatın məlumatı deşifrovka etməkdə çətinlik çəkməyəcəyini nəzərdə tutur. Bir çox hallarda allüziyadan istifadə edən müəllif adresata mətnin adına çəkir. Lakin bu xüsusiyyət bütün müəlliflərə xas deyildir. Bəzən müəllif oxucusunun ön biliklərinə inanır və ya bu qənaətdə olur ki, onun adresatları söhbətin kimdən getməsini müəyyənləşdirəcəkdir. V.Nabokovun ingilis dilində yazdığı “The Real life of Sebastian Knight” əsərindəki Sebastian Knight antroponimi özündə bir çox ön bilikləri saxlayır. Həmin biliklərin hamıya aydın olması, təbii ki, doğru deyildir. Lakin əsərin başa düşülməsi üçün bu adla bağlı biliklər mühüm əhəmiyyət daşıyır. Sevastyan adı ruslarda yayılmış antroponim deyildir. Əsərə görə Sevastyanın atası XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində yaşamışdır. Belə olan təqdirdə, müəllif antroponimi əsərə daxil etməklə başqa bir mənanı açmaq istəmişdir. “Sebastian Knight” antroponimində bir sıra allüziv elementlər vardır. Qəhrəman dekabrın 31-də doğulmuşdur. Həmin gün xristianlar Sevastyan adlı müqəddəsin doğum tarixini qeyd edir. Əfsanəyə görə, Sebastyan Roma oxucular legionunun kapitanı olmuş, xristianlığı qəbul etmiş və onu təbliğ etmişdir. Bu səbəbdən Roma imperatoru Diokletian 20.01.354 tarixdə onu edam etdirmişdir. Müqəddəs Sevastyanın zühuru V əsrə aiddir və xalqı cüzamdan müdafiə edən kimi təqdim olunur. Əsərin adında “Sevastyanın həqiqi həyatı” ifadəsi oxucunu məhz haqqında bəhs olunan Sevastyanın həyatı barədə məlumata kökləyir. Müqəddəs Sevastyanın və əsərin qəhrəmanının çəkdiyi əzablar da paralel aparmağa imkan verir. “Kinght” sözünün bir mənası da “cəngavər”dir. Müəllif “knight” sözünün kart oyununda “baet”i bildirir. Müəllif bunu nəzərə alı rvə romanın fabulasında “King, Queen, Knove” sözlərini işlədir. “Knight” və “night” sözləri fonetik omonimlərdir. Bu da qaranlıq”, “qara” xəttini əmələ gətirir. “Night” Şekspirlə allüziv əlaqəni ortaya çıxarır: whight - black, işıq - zülmət və s. V.Nabokovun ingilis dilində yazdığı əsərlərdə öz adını personajların adlarında şifrələməsi də məlumdur. Adı çəkilən romanda nəqledən “V” adı ilə verilir. Bu, Vladimir kimi qəbul oluna bilər. “Kinght” sözünün tələffüzü “N” fonemi ilə başlanır. Buradan “Nabokov” soyadına keçid görünür. Bədii ədəbiyyatda əlavə informasiya daşıyan adların istifadə olunması xüsusi ədəbi üsuldur. Əsərdə istifadə edilən adların az olmayan bir qismi mədəni realiyalardır. Əsərdəki ad təsvir olunan hadisələrin antroponim mənzərəsi ilə həmişə səsləşir. Hazırda linqvistlər onimlərin bədii əsərdə imtiyazlı bir yer tutduğunu qəbul edirlər. Bu imtiyaz müəllifin həmin adlara əlavə etdiyi assosiativ əlaqələrdən doğur və əsərin semantik qayəsini açmaqda, praqmatik funksiyalar yerinə yetirdikdə mühüm rol oynayır. Bəzi müəlliflərin əsərlərində bu cəhət xüsusi yer tutur. Məşhur ingilis yazıçısı V.Skottun əsərlərinin onomastikonu bədii mətnlərdə antroponimlərin funksiyaları probleminin öyrənilməsində olduqca əhəmiyyətlidir. Müəllifin yaratdığı və ya istifadə etdiyi antroponimlər sisteminin həm ayrılıqda, həm də müxtəlif dövrlərdə, o cümlədən XX əsrdə yazılmış ingilisdilli bədii ədəbiyyatlardakı şəxs adları ilə müqayisəli araşdırmalar üçün vacib faktoloji materialdır. V.Skottun antroponimləri intensional yükü və praqmatik potensialı ilə seçilir. Bu baxımdan onlar antroponimlərin həm müəllif intensiyasını, həm də praqmatik potensialını müəyyənləşdirmək üçün diqqət mərkəzinə
Filologiya məsələləri – №02, 2016
140 çəkilməlidir. Qeyd edək ki, V.Nabokovun romanında işlənmiş “knight” antroponimi “cəngavər” mənasında bir sıra müəlliflərin, xüsusən də V.Skottun romanlarında mürəkkəb antroponimin tərkib komponenti kimi çox istifadə edilmişdir. Müəllifin “Ayvənhou” romanında tərkibində “knight” olan aşağıdakı adlar vardır: Knight
adlar V.Nabokovun romanındakı adla V.Skottun “knight” tərkibli antroponimləri arasında assosiativ əlaqə yaradır. Təbii ki, belə əlaqə hər şeydən əvvəl, tərkib komponentinin üst-üstə düşməsi ilə üzə çıxır. Real olaraq belə əlaqənin mövcudluğu hər iki əsərdəki surətlərin müəyyən parametrlər üzrə qarşılaşdırılmasını tələb edir. V.Skott yaradıcılığının təkrarolunmaz onomastik mənzərəsi vardır. Bu əsərlərdə antroponimlər xüsusi yer tutur və məhz V.Skott yaradıcılığı bədii əsərlərin antroponim ehtiyatının təsnifinə əsaslı zəmin yaratmışdır. Tədqiqatçılar V.Skottun “Ayvənhou” romanında bir, iki və üçüzvlü adları ayırmışlar. “Ayvənhou”da qeydə alınan 354 antroponimdən 216-sı birüzvlü, 121-i ikiüzvlü, 17-si üçüzvlüdür (3, s.3487). V.Skottun “Ayvənhou” romanında ikiüzvlü antroponim konstruksiyalarının müxtəlif modellərini qurmaq mümkündür. Məsələn, ad+soyad, ad+titul, ad+ləqəb, atribut+ad. Bədii əsərdə antroponimlərin işlənmə xüsusiyyətlərinin V.Skott yaradıcılığında üzə çıxan maraqlı cəhətlərdən biri də eyni şəxsə aid antroponimin variativliyidir. Məsələn, “Ayvənhou” əsərində 354 addan altısında variativlik qeydə alınır. Bu adların bəzilərinin iki, bəzisinin daha artıq variantına rast gəlinir. Variativlik göstəricisi 2 ilə 7 arasında dəyişir. Məsələn, Cedric the Saxon – Saxon-Cedric Rotervudsky; Wilfred Ivanhoe – Ivanhoe-Knight Disinherited – wilfred-Desdichado- Disinherited; Athelstane-Athelstane Komingsburgsky – Athelstane the Unready; King Richard the Lionheart-Richard the Lionheart-Richard-The King of England- Richard I-Richard Engilish –The Black Knight-Knight of the Fetterlock-Black Night of the Fetterlock-Black couch potato; Prince john-Prince-Prince of Anjou; Loxley-Robin Hood-Locksley of sherwood Forest-waldemar Fitz Urs-blue knight. Variativ adlar antroponimlərin praqmatik əhəmiyyətli nüvəsini təşkil edir. Bəzi adlarda antroponimik variativlik fonetik və ya qrafik səviyyədə özünü göstərir: Ladu
İngilis bədii ədəbiyyatında işlənən adlar mənşəcə rəngarəngliyə malikdir. Bu məsələyə iki istiqamətdən yanaşmaq olar. Birinci istiqamət ingilis dilinin leksikasının, eləcə də, onomastikonu müxtəlif dillərdən alınmalarla zəngindir. Bəzi millətlərdən fərqli olaraq ingilislər istər leksikada, istərsə də onun mühüm layını təşkil edən onomas- tik vahidlərdə özləşdirmə və dəyişdirmə siyasəti aparmamışlar. Alınma antoropnimlər, toponimlər saxlanılmış, onlarda fonetik, qrafik və leksik dəyişmələr aparılmamışdır. İkinci istiqamət ədəbiyyat və bədii əsərin bəhs etdiyi mövzu ilə bağlıdır. Hansı janrda yazılmasından asılı olmayaraq bədii əsərdə müxtəlif xalqların nümayəndələrinin personajı kimi iştirakı mümkündür. Belə hallarda müəllif personaja onun mənsub olduğu millət üçün səciyyəvi adlardan istifadə edir. Tarixi, müxtəlif xalqlar arasındakı müharibələrdən bəhs edən əsərlərdə, həmçinin hadisələrin bir ölkədən digərinə keçməsi Filologiya məsələləri – №02, 2015
141 ilə inkişaf edən süjetlərdə fərqli mənşəli antroponimlər kifayət qədər müşahidə olunur. İngilis ədəbiyyatında yəhudi mənşəli adlarda vardır: İsaak, İshmael, Rebecca, Kridzhat Jairam, Abraham, Joseph, Nathan Ben Samuel, Lazarus və s. Bu adlar bədii əsərdə tarixi kolorit vermək məqsədilə də işlədilir. XII əsr İngiltərəsi milli tərkibin qarşılığı ilə seçilmişdir. Müasir Böyük Britaniya da çoxmillətliliyi ilə seçilir. Yəhudilər Britaniyaya ərəb adları da gətirmişlər. V.Skottun əsərlərində ərəb adlı yəhudi surətləri də vardır (Abdullah, Mahmoud, Mohammed, Sultan Saladin və s.). Ad- onimlər bədii əsərdə resipient üçün əhəmiyyətli informasiya daşıyıcısıdır. Belə adlar müəllif tərəfindən bəzən informasiyanı gizlətmək məqsədilə də əsərə daxil edilir (4, s.4). Bir millətə məxsus adın başqa millətin nümayəndəsinin daşıması da bədii əsərdə əlavə informasiya və koheziya xətləri açır. Bədii mətnlərdə antroponimlərin işlənmə xüsusiyyətləri probleminin maraq doğuran tərəflərindən biri də budur. Bir sıra hallarda müəllif personajı adlandırmanı motivləşdirir və adı intensional praqmatik potensialla zənginləşdirir. Məsələn, Loxley-Robin Hood. “-Call me no longer Locksley, my Liege, but know me under the name which, I fear, fame hath, blown too widely not to have reached even your royal ears: I am Robin Hood of Sherwood Forest” (9, s.464). XX əsr ingilis ədəbiyyatından bəhs edərkən əsərlərdə istifadə olunmuş ad və ləqəblərin də praqmatik yöndən izahı ilə müqayisə və paralellər aparmaq maraq doğurur. İngilis romanlarında ləqəbin personajın məşğuliyyət növünə, xarici görünüşünə, xarakterinin xüsusi cəhətlərinə, geyiminə, saçına, bədən hərəkətlərinə və s. verilməsi müşahidə olunur. Məsələn, məşğuliyyət: Robin Hood: “King of autlaws, and Prince of good fellows!”-said the King (9, s.465); Richard the Lionheart: “…” görkəm: Athelstane…; qəhrəman xarakter…; qəhrəmanın sosial vəziyyəti və s. Antroponimlər onları daşıyan şəxslərin tanınma dərəcəsi əsasında da qruplaşdırılır. Tanınma allüziyasının reallaşması oxucunun, adresatın erudisiyası, biliyi qarşısında əlavə tələblər qoyur. Allüziya uğurla gerçəkləşdirildikdə bədii əsərin oxucuya estetik təsiri güclənir. Bu güclənmə intensiv assosiativ təsirlərə əsaslanır, bədii mətni dilxarici reallıqlarla vəhdətə gətirir (6, s.8). Bədii əsərdə tanınan adlar müəyyən bir sistem təşkil edir. Bəzi adlarda tanınma əlavə komponentlə bağlı bəlirlənirsə, başqa hallarda assosiasiya və kontekst dəqiqləşdirici funksiya ilə məsələyə aydınlıq gətirir: Henry II, Wilhelm II, Edward III,
Bədii əsərin antroponimikonu ikili motivləşməyə malikdir. Bir tərəfdən, motivləşmə əlaqələri real adlara uyğun gəlir, digər tərəfdən, antroponimik sistem bədii əsərin məzmun kontekstində assosiativ əlaqələrlə süni motivləşdirilmiş sistem əmələ gətirir. Adlar, əsərdə təsvir olunan dövrün müxtəlif aspektli keyfiyyətlərini açır. Əsərin baş qəhrəmanlarının adları praqmatik, kommunikativ, nominativ, idioüslubi, koqnitiv və s. funksiyaları yerinə yetirir. Deyilənlərdən aydın olur ki, bədii əsərin strukturuna daxil edilmiş şəxs adı bu əsərin yaradılması ilə bilavasitə bağlıdır. Ədəbi onomastikanın öyrənilməsi, hər şeydən əvvəl, bədii əsərin yaxşı dərk olunması üçün vacibdir. Xüsusi adın mətn funksionallığının öz xüsusiyyətləri vardır. Ad və başlıqlar bədii əsərin formasının ayrılmaz elementləri bədii obraz yaradan vasitələridir. Onimlər özlərində mətn yükü, səs cildi daşıyır, assosiativ fona malik olur. Xüsusi adlar üslubi cəhətdən doğru və dəqiq olmalı, bədii əsərin ideya-bədii qayəsinə, məfkurəsinə, məqsədlərinə uyğun gəlməli, Filologiya məsələləri – №02, 2016
142 səciyyəvi koloriti, bəzən hansısa xüsusi mənanı, müəllif ideyasını ötürməlidir. Uğurlu seçilmiş ad personajın xarakterinin açılmasının əlavə elementi olub tam əsərdən doğan emosional təsəvvürü gücləndirir.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|