Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- S.T.BILALOVA DİL ÖYRƏTMƏ METODLARI XÜLASƏ
- Rəyçi: dosent X.B.Əhmədova Filologiya məsələləri – №02, 2015
- Filologiya məsələləri – №02, 2016
- Filologiya məsələləri – №02, 2015
- Mövzu
- Məlumatın mübadiləsi və müzakirəsi
- Nəticə və ümumiləşdirmə
- Qiymətləndirmə və refleksiya
- БАХМЕНЛИ З.Ф. ОТ ТРАДИЦИОННОГО УРОКА К АКТИВНОМУ УРОКУ РЕЗЮМЕ
- ХАРИЪИ ДИЛИН ТЯДРИСИНДЯ ДИОЛОЖИ НИТГИН ЮЙРЯДИЛМЯСИНЯ ДАИР БЯЗИ ГЕЙДЛЯР Ачар сюзляр
- Key words
|
Literature 1. Kevin D. Besnoy, Lane W. Clarke, High-Tech Teaching Success! A Step-by-Step Guide to Using Innovative Technology in Your Classroom, Prufrock Press, Inc. October 1, 2009 2. Lynne T. Diaz-Rico, Teaching English Learners: Strategies and Methods Marlene D. LeFever , Creative Teaching Methods, Cook Ministry Resources; March 1, 1997 3. Edgar H. Schuster, Edgar H. Schuster, Breaking the Rules: Liberating Writers Through Innovative Grammar Instruction, Heinemann; February 13, 2003 4. Nicholas McGuinn,David Stevens, The Art of Teaching Secondary English: Innovative and Creative Approaches, Routledge; August 7, 2004
Məqalə dil öyrətmə metodlarından bəhs edir. Məqalədə məqsəd dilin tədrisi prosesində səmərəli metodlardan istifadəni müəllimlərə təklif etməkdir. Belə metodlardan bir neçəsini misal göstərmək olar: müxtəlif mövzüda söhbətlər, kütləvi informasiya mənbələrdinən istifadə, filmlərə baxmaq, qəzet oxumaq, musiqilərə qulaq asmaq, hekayələr oxumaq, oyunlaq oynamaq. Bu metodlar şagirdlərə xarici dilin mükəmməl öyrənmələri üçün çox mühüm vasitə ola bilər. Məqalədə yuxarıda qeyd olunanlar barədə geniş məlumat verilmişdir. Bu baxımdan məqalə əsas dil öyrətmə metodları haqqında geniş informasiya əldə etmək istəyənlər üçün faydalı ola bilər.
В статье рассматриваются методики изучения языка. Цель этой статьи заключается в предоставлении учителям использовании эффективных методов в обучении языкам. Такие методы приведены несколько примеров: разговоров в различных темы, использование средств массовой информации источники, смотреть фильмы, читать газеты, слушать музыку, читать. Эти методы может быть очень важным инструментом для студентов чтобы выучить иностранный язык. Они были упомянутой информированы в данной статье. В этом отношении, статья могут быть полезны для тех, кто хочет получить информацию о первичных языковых учебных методах.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
155 BƏHMƏNLİ Z.F. Lənkəran Dövlət Universiteti ziya_behmenli@mail.ru ƏNƏNƏVİ DƏRSDƏN FƏAL DƏRSƏ Açar sözlər: dialoq, motivasiya, dərs, interaktiv təlim, mənimsəmə, dərketmə Key words: dialogue, motivation, lesson, interactive education, mastering, perception Ключевые слова: диалог, мотивация, урок, интерактивное обучение, усвоение, восприятие
Zaman keçdikcə təhsil sistemi də yenilənir, dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılır. Tədris tariximizə nəzər yetirsək müasir dərsdən əvvəl dərs prosesi ənənəvi üsulla tədris olunurdu. Ona görə də həmin dövrdə ənənəvi üsul üstünlük təşkil edirdi. Ənənəvi dərs dedikdə, biz ilk növbədə sinifdə lövhənin qarşısında duran müəllim və onun sakit dinləyiciləri olan şagirdləri nəzərdə tuturuq. Dərs prosesində müəllim çalı- şır ki, bilikləri hazır şəkildə çatdırsın, şərh etsin və misallar gətirsin, şagirdlər isə öz növbəsində bu məlumatları passiv şəkildə dinləyirlər. Şagirdlər dərs prosesində öyrən- dikləri bilikləri nəzəri cəhətdən yadda saxlamağa səy göstərirlər. Ənənəvi dərsdə şa- girdlər bilikləri hazır şəkildə alır. Buna görə ənənəvi təlimin izahlı-illüstratriv təlim də adlandırırlar. Şagirdin cavabına qoyulan tələblərin əsasını keçilən mövzunun necə qavranılması, öyrəndiyindən hansı nəticəyə gəlməsi yox, verilən məlumatların mənimsə- nilməsi təşkil edir. Dərsin məzmunu daha çox nəzəri aspektdən öyrədilir və həyatın təlabatlarına uyğunlaşdırılmır, şagirdin şəxsi bacarığı, qabiliyyəti və fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınmır. Hazır biliklərin mənimsənilməsi təfəkkürün inkişafına stimul yaratmır, əksinə dərketməni zəiflədir, yaradıcılıq, təşəbbüskarlıq kimi keyfiyyətlərdən məhrum edir. Bunun nəticəsi kimi təlimin səmərəliliyi azalır, çünki onun keyfiyyəti şagirdin əqli qabiliyyəti və hafizənin inkişaf səviyyəsi, idrak motivasiyasının olub-olmaması kimi psixoloji amillərdən asılı olur” (6, 11). Ənənəvi dərsin tətbiqi zamanı şagirdlərin dərketmə passiv, təkraredici mahiyyət daşıyır. Bu dərsin əsas çatışmazlıqlarından biri dərs prosesində istifadə olunan pedaqoji texnologiyaların çevik olmamasıdır. Ənənəvi dərsdə şagirdləri daha çox iki mənbə (müəllim və dərslik) qane edirsə, müasir dərsdə informasiya texnologiyalarının inkişafı, ümumi intellektin çoxalması, onlar çoxsaylı məlumat mənbələri ilə müqayisədə geridə qalır. Bütün bunlara görə ənənəvi dərs zaman keçdikcə təhsilimizdə yeni təlim texnolo- giyaları tətbiq edilməsi nəticəsində interaktiv dərslə əvəzlənməyə başladı. Bu gün ümumtəhsil məktəblərində dərslər ənənəvi deyil, fəal təlimlə keçilir. Fəal təlim me- todları ənənəvi təlim metodlarını inkar etmir, fəal təlim metodlarının ayrı-ayrı element- ləri ənənəvi təlim metodlarında da mövcud olmuşdur. Fəal təlim müəllim və şagird işgü- zarlığının, şagirdin düşünmə qabiliyyətinin inkişafında əsas rol oynayan təlim me- todudur. Şagirdlərdə inkişafedici mühitə yol açır, tədrisin səmərəsini artırır, şagirdləri maraq və fəaliyyətə yönəldir, məqsədə çatmaqda aparıcı mövqeyə malik olur. Fəal təlim dedikdə, fəal idrak fəaliyyətinə əsaslanan və təhsil prosesinin digər iştirakçılarla əməkdaşlıq şəraitində həyata keçrilən təlim nəzərdə tutulur (2, 20). Şagirdlərin fəallığı müasir dərsin əsas cəhətlərindəndir. Dərsdə şagirdlərdə qaza- nılmış bilik və bacarıqların tətbiq edilməsi, öz fikrini əsaslandırıb müdafiə etməsi, sər- Filologiya məsələləri – №02, 2016
156 bəst düşünmə qabiliyyətinin formalaşması təmin olunur. İnteraktiv təlimdə mexaniki yaddaşın deyil, təfəkkürün inkişafı, şagirdlərin fəal dərketmə mövqeyi, biliklərin müstəqil əldə edilməsi, tədqiqat və dərketmə üçün uyğun şəraitin yaradılması, biliklərin yaradıcı tətbiqi, əməkdaşlıq etmək bacarığı və s. amillər nəzərdə tutulur (4, 9). Fəal təlimin əsas üstünlüyü - real idrak motivasiyasının yaranmasıdır. Bu da idrak fəaliyyə- tinin gedişində şagirdlərin təfəkküründə gerçək ziddiyyətlərin həlli imkanlarına əsaslanır. Bilgilər “hazır” şəkildə deyil, onların müstəqil surətdə kəşfi prosesində mənimsənilir, yəni mənimsəmə prosesi passiv deyil, fəal xarakter daşıyır (2,14). Fəal dərs prosesində müəllim və şagirdin özünəməxsus mövqeyi vardır. Müəllimin mövqeyi - Fasilitator (aparıcı) mövqeyidir, problemli vəziyyətləri planlı və istiqa- mətlənmiş surətdə təşkil edir, şagirdlər qarşısında tədqiqat məsələlərinin meydana çıx- masına şərait yaradır və onların həllinə metodik kömək göstərir. Şagirdin mövqeyi - “tədqiqatçı” mövqeyidir. O, gücü çatdığı məsələlər və problemlərlə üzləşərkən, bunları müstəqil tədqiqat prosesində həll edir. Şagirdlər təlim prosesinin tamhüquqlu iştirakçısı olaraq, bu prosesdə tədqiqatçı kimi çıxış edirlər və bilikləri fəal axtarış və kəşflər prosesində mənimsəyirlər” (3). Yeni təlim texnologiyalarının tətbiqi ilə keçrilən müasir dərslər ənənəvi dərslərdən bir çox üstün cəhətləri ilə fərqlənir. Ənənəvi və interaktiv dərslərin hər birinin özünəməxsus spesfik xüsusiyyətləri mövcuddur.
Ənənəvi dərslərin xüsusiyyətləri İnteraktiv dərslərin xüsusiyyətləri Diqqət bilik və bacarıqların mənimsənilməsinə yönəlir, şagirdlərin tərbiyə və inkişafı müəlli- min rəhbərliyindən kənar həyata keçirilir. Diqqət ilk növbədə şagirdin şəxsiy- yətinin formalaşmasına yönəlir. Müəllimin şagirdlərə məlumat çatdırmaq və onun mənimsənilməsinə zəmin yaratmalıdır. Müəllim idrak fəaliyyətinin əla- qələndiricisi, şagirdlərin məsləhətçisi kimi çıxış edir. Müəllim - şagird münasibətlərində avtoritar üslubun üstünlüyü. Müəllim və şagird arasında əmək- daşlıq, məktəbləlilərin fəaliyyətinə böyük diqqət. Dərs tədris fənni çərçivəsi ilə ciddi məh- dudlaşır. Müasir nəzəriyyə müxtəlif fənlərdən dərs deyən müəllimlərin fənlərarası dərsləri istisna etmir. İnkişafedici və tərbiyəedici amil kimi, əsasən, təhsilin məzmunu götürülür. Şagirdlərin tərbiyə və inkişafında təlim metodları və təşkilati formalar da mühüm rol oynayır. Dərs demək olar ki, həmişə adi qaydada keçilir. Ənənəvi olaraq dərs sayılan və ona qarşı qoyulan bəzi elementləri (se- minar-dərs, oyun-dərs, yarış-dərs, konfrans-dərs) ehtiva edir. Müəllim bütün funkisiyaları özündə saxlayır.
Müəllim funkisiyalarının bir hissəsinin şagirdlərə verilməsi: bilik və bacarıqların yoxlanılması və qiymətləndirilməsi (6, 21).
Bu göstərilən müqayisəli fərqlərə yanaşı, fəal dərs ənənəvidən onunla fərqlənir ki, uşaqlar özləri biliyi əldə edir, onlar fəaldır, təlim prosesinə cəlb olunurlar, müəllim Filologiya məsələləri – №02, 2015
157 bələdçi rolunu oynayır, amma sinfə hakim olmur, sinifdəki mühit uşaqların sərbəstlik verir, uşaqlar öz fikirlərini söyləməyə çəkinmirlər. Halbuki o ənənəvi dərsdən fərqlənir, fəal dərsin dəqiq strukturu var və qarşıya qoyulan məsələləri həll etməyə imkan verir, uşaqlar biliklərə yiyələnir, tədris proqramı zərər çəkmir. Fəal təlimdə şagirdlərə verilən suallar açıq xarakter daşıyır. Ənənəvi təlimdə isə bunun əksinə olaraq, keçmiş illərin dərsliklərində mətnlər üzrə qoyulan suallar bağlı xarakter daşıyır. Müəllim tərəfindən verilən suallar əsasən şagird “hə və ya “yox” kimi cavab verir (5,11). Məsələn: Siz sifətlə zərfin arasındakı fərqləri bilirsinizmi sualını “bəli” və ya “xeyir” kimi şagird cavablandırır. Fəal və ənənəvi dərsin quruluşu arasında da müəyyən fərqlər vardır.
İnteraktiv dərslərin xüsusiyyətləri Ənənəvi dərslərin xüsusiyyətləri -motivasiya ( problemin qoyuluşu) -tədqiqatın aparılması (fərziyyələri yoxlamaq üçün tapşırıqları həll etmə prose- sində məlumatların axtarılması və topla- nılması) -məlumat mübadiləsi (əldə edilmiş məlumatın müzakirəsi, əlaqələndirilməsi) -məlumatın müzakirəsi və təşkili (mə- lumatın müzakirəsi, əlaqələndirilməsi) -nəticələrin fərziyyələrlə müqayisəsi və onların təsdiq və ya inkarı haqqında nəti- cənin çıxarılması -produktiv (yaradıcı) tətbiq etmə -qiymətləndirmə və ya refleksiya -ev tapşırığının yoxlanılması -öyrənilən mövzuların sorğusu (frontal və fərdi sorğu)
-köhnə dərslə yeni dərsin əlaqələn- dirilməsi -yeni mövzuya dair mühazirə -aydın olmayan məsələlərin açıqlanması və dəqiqləşdirilməsi -yeni dərsin möhkəmləndirilməsi üçun sual və tapşırıqlar -reproduktiv (təkraredici) tətbiqetmə -qiymətləndirmə (müəllim aparır) (7)
masını, müəllimin bilik verməsi - şagirdin məlumatı qəbul etməsi və yadda saxlaması funkisiyanı sxem kimi göstərmək daha doğru olar: M → Ş Fəal təlim prosesi səmərəli olması üçün şagirdləri düşünməyə yönəltmək lazımdır. Onlarda müstəqil öyrənmə fəallığını formalaşdırmağa müəllim şərait yaratmalıdır. Şagirdlər problemin həll edilməsinə yönəldilməlidir. Kömək məqsədilə müəllim yönəldici suallar verməli, onlara problemin həlli istiqamətində göstərişlər verməli və öyrənmə fəallığını formalaşdırmağa müəllim şərait yaratmalıdır. Problemin həllində müəllim və şagird tərəfdaşdır. Bu fəaliyyəti belə göstərmək olar: M↔Ş Sxemdə iki istiqamətdə oxun göstərilməsi fəal təlimdə müəllim və şagirdin bəra- bərhüquqlu subyekt olduğunu bildirir (5,12). Fəal təlimlə qurulan dərsin bir çox üstünlükləri vardır. Bunları, fəal dərsin əsas xüsusiyyətlərini onun üstün cəhətlərini göstərmək üçün fəal (interaktiv) dərs nümunəsi təqdim edirəm. Mövzu: İdarə əlaqəsi. Məqsəd: Cümlə üzvləri və söz birləşmələrinin tərəfləri arasında olan idarə əlaqəsini praktik şəkildə şagirdlərə mənimsətmək. Dərsin tipi: Yeni bilik verən. Təlim forması: Qruplarla iş. Təlim üsulu; Əqli hücum, ümumi diskussiya. Filologiya məsələləri – №02, 2016
158 Motivasiya: Şagirdlərə müraciət edilir: Uzlaşma əlaqəsinin digər əlaqələrdən fərqi nədədir? Tədqiqat sualı: Tədqiqat üçün bir neçə sual müəyyənləşdirirəm. İdarə əlaqəsi hansı cümlə üzvləri arasında olur? Kim cümlə üzvləri arasında olan idarə əlaqəsinə misal deyər?
Verilmiş tədqiqat suallarına cavab tapmaq üçün müəllim şagirdləri ümumi diskussiyaya cəlb edir. Bunun üçün müəllim əvvəlcə suallarla müraciət edir. - Feli birl şm l rd ki sözl r arasında idar laq si varmı? Cavablar dinlənilir: Burada müxtəlif ideyalar səslənə bilər. Müəllim daha düzgünləri seçir və onları ümumiləşdirərək lövhədə yazır: - Bəli, feli birləşmələrdə də təsriflənməyən fel adları müxtəlif halda idarə edir. Məsələn: Evdə oturmaq, evə gedən Bu mərhələdən sonra qeyd etmək istərdik ki, idarə əlaqəsində asılı söz isim və subustantivləşmiş başqa nitq hissələrindən ibarət olur. Əsas söz isə çox vaxt fel olur, lakin başqa nitq hissələri də əsas söz kimi çıxış edə bilir. Şagirdlərin fikirləri də dinlə- nilir. Sonra venn diaqramı vasitəsi ilə idarə və uzlaşma əlaqələrinin oxşar və fərqli cəhətlərini lövhədə yazılır. Daha sonra sinif 4 qrupa bölünür. 4 müxtəlif sual vərəqə yazılaraq qruplara paylanılır və qruplara tapşırıq verilir.
Məlumatın mübadiləsi və müzakirəsi Qruplar təqdimat edirlər. Əvvəlcə I qrupun təqdimatı dinlənilir. Əsas tərəfin (tabeedici) tələbi ilə asılı (tabe) söz ismin hal şəkilçilərini qəbul edir. /Gülşən məktəbdən evə gəldi// cümləsində gəldi tabeedici sözünün tələbi ilə tabe sözlər - məktəb və ev sözləri ismin adlıq halından çıxıb, çıxışlıq və yönlük halının şəkilçilərini qəbul etmişdir: Məktəbdən → gəldi evə → gəldi Qrupun digər üzvü davam edir. Mən dünən dostumu kənddə gördüm// cümləsində isə idarə əlaqəsi aşağıdakı söz- lər arasındadır: Dostumu → gördüm bağda → gördüm Göründüyü kimi, ikinci tərəfdə verilmiş gördüm sözü burada tabeedici sözdür. O, tabe sözləri (dostumu, bağda) idarə əlaqəsi ilə özünə tabe etmişdir. II qrupun təqdimatı dinlənilir İdarə əlaqəsində əsas tərəf daha çox fellərdən ibarət olur. Lakin başqa nitq hissə- ləri də əsas tərəf ola bilir. Məsələn: anaya hörmət, şagirdlərdən bir neçəsi birləşmələ- rində hörmət və s. Qrupun digər üzvü davam edir. İş vərəqi – 2 Sual: İdarə əlaqəsində olan əsas söz hansı nitq hissəsi olur? İş vərəqi – 1 Sual: İdarə əlaqəsi nədir? İş vərəqi –4 Sual: İdarə əlaqəsinin uzlaşma əlaqəsi arasında hansı fərqlər mövcuddur? İş vərəqi – 3 Sual: İdarə əlaqəsinin qrammatik göstəricisi nədir?
Filologiya məsələləri – №02, 2015
159 Fellər ismin adlıq və yiyəlik hallarından başqa, qalan hallarda olan sözləri idarə edir. Bu əlaqədə asılı söz isə isim və ya substantivləşmiş başqa nitq hissələri olur. III qrupun təqdimatı dinlənilir. İdarə əlaqəsinin qrammatik göstəriciləri – şəkilçiləri hal şəkilçiləridir. Bu əlaqə ismin halları ilə bağlıdır. Qrupun digər üzvü davam edir. Adlıq haldan başqa, qalan 5 halda olan sözlər idarə əalqəsində asılı tərəf kimi çıxış edir; məsələn: evin qapısı, evə gedəndə, evi təmizləyən, evdə işləyən, evdən gələn - birləşmələrində evin, evə, evi, evdə, evdən sözləri asılı tərəf, qapısı, gedəndə, təmiz- ləyən, işləyən, gələn sözləri əsas tərəf, idarə edən tərəfdir. IV qrupun təqdimatı dinlənilir. İdarə əlaqəsinin qrammatik göstəricisi hal şəkilçiləri olduğu halda, uzlaşma əla- qəsini qrammatik göstəricisi şəxs sonluqları və mənsubiyyət şəkilçiləridir. İdarə əlaqə- sində əsas söz daha çox ikinci tərəf olduğu halda, uzlaşma əlaqəsində əsas söz daha çox birinci tərəf olur. Bütün qrupların təqdimatı dinlənildikdən sonra komandalar qiymətləndirilir. Müəllim yönəldici suallar verə bilər. Bu məqsədlə informasiyanın təşkili bütün faktlar arasında əlaqələrin aşkara çıxarılmasına və onların sistemləşdirilməsinə yönəl- dilir. Nəticədə mövcud tədqiqat suallarına cavab tədricən üzə çıxır.
Bu mərhələdə şagirdlər aldığı cavab ilə tədqiqat sualını tutuştururlar. Müəllim son olaraq şagirdlərin gəldiyi nəticələri ümumləşdirir. Hər bir qrupun işi dəyərləndi- rilir.nəticələr lövhədə plan üzrə yazılır. Yaradıcı tətbiqetmə 1. Dərsə aid 10 test tərtib etmək; 2. İdarə əlaqəsinin işləndiyi 15 cümlə yazmaq. Ev tapsırığı: Müxtəlif mətnlərdən istifadə etməklə çalışmalar yazmaq Qiymətləndirmə və refleksiya Şagirdlərin dərsdə necə fəallıq göstərməsi, nailiyyətləri dəyərləndirilir Dərsdən əldə edilmiş refleksiyanı öyrənmək üçün müəllim sinifə suallar verir 1. Dərsin hansı mərhələsi daha maraqlı oldu ? 2. Kimlər daha fəal oldu ? 3. Bu dərsdə nə öyrəndik Sonda bütün qrupun nailiyyətləri qiymətləndirilir. Beləliklə, fəal dərs şagirdin dərs prosesində müstəqil şəkildə öyrənməsinə və keçilən mövzunun dərindən qavramasına, müstəqil düşünməsinə və onların potensial imkanları izlənilməsinə münbit zəmin yaratması qənaətinə gəlməyə imkan yaradır. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan Respublikasının Ümumtəhsil məktəbləri üçün Azərbaycan dili üzrə təhsil proqramı (Kurikulunu) (I - XI siniflər) Bakı, 2013 2. Əliyeva F., Məmmədova Ü. Müasir təlim texnologiyaları. Bakı: MBM, 2014 3. http://www.kurikulum.az 4. Qəndilov R.T., Tağıyeva S.Ş., Qocayev Ş.Ə. və b. Həyati Bacarıqlara Əsaslanan Təhsil. Bakı: Çaşıoğlu, 2007
Filologiya məsələləri – №02, 2016
160 5. Ağayev Ş., Sadıqov M., Muxtarova Z.və b. İbtidai siniflərdə fəal təlimin nəzəri və praktik məsələləri Bakı “Nasir” 2007 6. Babayeva Ü., Əhmədova S. Ümumi təhsil pilləsində yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi üzrə təlim vəsaiti. Bakı: 2007 7. 2012-ci ildə AR Təhsil Nazirliyinin sifarişi ilə “Təlim prosesində yeni pedaqoji və İKT texnologiyalardan istifadənin elmi əsasları və təlimin keyfiyyətinə onların təsiri” mövzusunda yerinə yetirilmiş tədqiqat işinə dair hesabat. Bakı: 2012
ОТ ТРАДИЦИОННОГО УРОКА К АКТИВНОМУ УРОКУ РЕЗЮМЕ В статье рассматриваются методы активного обучения, т.е. совокупность педагогических приёмов, направленных на организацию учебного процесса и создающего условия, мотивирующие обучающихся к самостоятельному, иници- ативному и творческому освоению учебного материала. Традиционное обучение предполагает предоставление обучаемым готовых решений в качестве образца и задача обучаемого при обучении традиционными методами заключается в основном в том, чтобы выучить заданное и воспроизвести его при оценивании. Активное обучение, представляя взаимосвязанной деятельности педагога и обуча- емых, направлено на развитие у обучаемых самостоятельного творческого мышления и способности успешно решать поставленные задачи.
The paper is dealing with the methods of interactive learning, i.e. The set of pedagogical devices aimed at organization of teaching process and creation conditions motivating learners to acquire teaching materials independently and creatively. The traditional learning provides learners reading – made decisions as pattern and the task of learners is to learn given material and to answer during assessment. Intractable learning is a mutually – limited. Activity of a teacher and student with the goal to promote learners independent creative thinking and their ability to fulfill given tasks. Rəyçi: Əlirza Əliyev, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Filologiya məsələləri – №02, 2015
161 ЗЯЩРА ГЯЩRЯМАНОВА ADU zaxra-adu@mail.ru
ЮЙРЯДИЛМЯСИНЯ ДАИР БЯЗИ ГЕЙДЛЯР
Key words: диалоэиъал спееъщ, орал спеесщ, монолоэиъал спееъщ Ключевые слова: диалогический речь, устный речь, монологическая речь.
Тялим едилян щяр бир фяннин мягсяди олдуьу кими, хариъи дил тядрисинин дя мягсяди вардыр. Эянъ няслин хариъи дилляри юйрянмяси халглар арасында гаршылыглы анлашманы асанлашдырыр, достлуг, ишэцзар вя мядяни ялагялярин эенишлянмясиня вя мющкямляндирилмясиня кюмяк едир. Хариъи ядябиййатла мцстягил ишлямя баъарыьына йийялянмяк, елми-техники вя бядии ядябиййатдан истифадя етмяк цчцн эениш имканлар ачыр. Щяр бир ъямиййят хариъи дили юз гурулушунун тялябляри фонунда юйрянир. Хариъи дилин тядрисини шяртляндирян ясас амиллярдян бири онун коммуникатив мягсяди вя бу мягсяддян иряли эялян вязифялярин щяйата кечирилмясидир. Юйрядилян щяр щансы хариъи дил цнсиййят вязифясиня хидмят етмялидир. Диаложи нитг формасы цнсиййят цчцн ялверишли формадыр вя диаложи нитг заманы тялябя зянэин лцьят ещтийатына, грамматик материала, тяляффцз вярдишляриня малик олур. Диалогда иштирак едян тялябя дейяъяйи фикри ана дилиндя фикирляшир вя одур ки, диалогун ясасында дуран фикирлярин дцшцнцлмяси вя нитг васитясиля ифадя олунмасы арасында мцяййян заман олур. Бу заман щяр бир ифадя бирбаша мцраъият едяня йюнялдилир, юз фикрини айдын, сялис, тясирли вя емосионал ифадя етмяси цчцн тялябя ядяби тяляффцз нормаларына, ифадяли оху вярдишляриня йийялянмяли, зянэин сюз ещтийатына малик олмалы, дцзэцн ъцмля гурмаьы баъармалыдыр. Гейд едяк ки, диалог сюзц мяншяъя йунан дилиня мяхсус олуб, бир нечя няфяр арасында данышыг мянасыны ифадя едир. Диаложи нитг ики вя йа бир нечя шяхсин билаваситя цнсиййят просесидир. Бу, диаложи нитгин коммуникатив функсийасыдыр вя онун башлыъа функсийаларындан бири кими гиймятляндирилмялидир. Коммуникатив акт бир гайда олараг ян азы ики шяхс ярасында баш верир. Щямин шяхсляр лингвистик вя методик ядябиййатда «партнйор», «мцсащиб», «данышан», «динляйян», «диалог иштиракчысы», психоложи ядябиййатда ися даща чох «коммуникатор» (информасийа верян) вя ресипиент (информасийаны гябул едян) терминляри кими адландырылмышдыр. Диалог заманы онларын мювгейи дяйишя биляр. Онларын арасында цмуми информасийа мяканы йараныр.Бу заман информасийа няинки верилир, щям дя о цнсиййят просесиндя формалашыр, дягигляшир, инкишаф едир. Диалог вербал цнсиййятин ясас формасыдыр. Бу щям реал, щям дя аудиторийада тяшкил едилян вя мцяййян дяряъядя сцни характер дашыйан вя ясасян «тялябя-тялябя», «тялябя-мцяллим» сявиййясиндя баш верян нитг цнсиййятиня аид едиля биляр. Ону да гейд етмяк ваъибдир ки, цнсиййят мягсядиля илк нювбядя онун структур елементляриня, хцсусиля дя моноложи нитгдя мювъуд олмайан вя диаложи нитгин хцсусиййятлярини тяшкил едян елементляря йийялянмяк зяруридир. Сюзц эедян структур елементляри сырасына илк нювбядя диаложи нитгин компонентляри олан репликалар
Filologiya məsələləri – №02, 2016
162 дахилдир. Тяърцбя вя мцшащидяляр, кечирилян сющбятляр вя сорьулар ону демяйя ясас верир ки, дил факцлтяляриндя тящсил алан тялябяляря диаложи нитгин юйрядилмяси истигамятиндя апарылан иш моноложи нитгин юйрядилмяси просесиндя истифадя едилян цсул вя методлар васитясиля щяйата кечирилир. Бурада диггят ясасян вербал цнсиййятин ясас васитяси олан диаложи нитгя хас олан спесифик структур елементляря йийялянмяк дейил, цнсиййят шяраитинин тяшкил едилмясиня йетирилир. Бунун нятиъяси олараг йухары курс тялябяляринин диаложи нитги иряли сцрцлян тялябляря ъаваб вермир вя яксяр щалларда цнсиййяти тямин етмяк явязиня она манеяляр тюрядир. Гейд едяк ки, диалог ики вя даща чох щямсющбятляр арасында еля бир интераксийа формасыдыр ки, бу заман щямсющбятляр юз репликалары иля ъаваб верир вя йа яксиня, гаршы тяряфя реаксийа билдирмяйя ъящд едирляр. Репликалары реплика – реаксийа вя реплика – стимул кими нювляря айырмаг олар. Щяр ики нюв мцяййян семантик йцк дашыйыр вя информасийа ютцрцлмяси мягсядиня хидмят едир. Репликада обйектин, щадисянин олуб-олмамасы, варлыьы, мащиййяти, вахты щаггында мялумат вериля биляр. Диаложи нитг баъарыглары дедикдя ясасян ашаьыдакылар нязярдя тутулур. а) коммуникатив васитя кими тялябялярдя мотивасийа йарада биляъяк мараглы суалларын верилмяси, б) суаллара мцвафиг ситуасийайа ясасланан ъавабларын верилмяси ъ) информасийанын тящриф олунмадан дягиг верилмяси. д) алынмыш информасийайа мцяййян мцнасибят билдирилмяси. Зяннимизъя диаложи нитгин юйрядилмяси мясялясинин щяллиня хцсуси диггят йетирилмялидир. Бурада ъидди, бязян дя радикал характерли дяйишикликлярин эятирилмяси приоритет мясялялярдян бирини тяшкил етмялидир. Инэилис дили факцлтяляриндя диаложи нитгин юйрядилмяси мягсядйюнлц, системли, мярщяляли шякилдя тяшкил едилмялидир. (4) Ону да гейд етмяк ваъибдир ки, тядрисин мцхтялиф мярщяляляриндя диаложи нитгин юйрядилмяси мцвафиг мярщялянин хцсусиййятлярини нязяря алмагла тяшкил едилмялидир. Беля ки, дил факцлтяляринин Ы вя ЫЫ курсларында сющбят вербал цнсиййятин ясас формасы олан диаложи нитгин юйрядилмясиндян, йяни мцвафиг вярдиш вя баъарыгларын формалашдырылмасындан эетдийи щалда, йухары курсларда формалашдырылмыш вярдиш вя баъарыгларын инкишаф етдирилмяси вя тякмилляшдирилмясиндян данышмаг даща дцзэцн оларды. Ейни заманда, диаложи нитгин юйрядилмясинин бцтцн мярщяляляриндя бу нитг нювцнцн моноложи нитг нювцндян фяргли олдуьу, она хас олан хцсусиййятляри, о ъцмлядян, щямин спесификаны тямин едян хцсуси структур елементляр нязяря алмаг тядрисин сямярялилийини тямин едян ясас шяртлярдяндир. Ону да гейд едяк ки, тялябялярин нитг баъарыгларына ня дяряъядя йийялянмяси диаложи нитг актында айдын олур. – Диалоглар реал, тябии вя конкрет олмалы, эцндялик иътимаи щяйатда тясадцф едилян сцжетляр ясасында кечирилмиш лексик вя грамматик материаллара ясасланмалы, мяктяб програмынын тялябиня уйьун гурулмалыдыр. – Данышыьа башлайан заман мцяллим тялябяйя кюмяк етмяли, онун данышыьыны дцзэцн истигамятляндирмялидир. Бу ися мцяллимдян диггят, эярэин йарадыъы иш режими тяляб едир. – Диалогда иштирак етмяк цчцн психоложи ъящятдян ейни вя йахын олан тяряфляр сечилмяли, онлара дцзэцн истигамят верилмялидир. Онларын дцшцнъя тярзи, етдикляриня гаршы эюстярдикляри реаксийа, данышыг темпляри, цмуми дил биликляри ейни олмалыдыр.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
163 – Диаложи нитгин йахшы гавранылмасы цчцн юйрянилян мювзу чярчивясиндя цнсиййят цчцн мцмкцн гядяр уйьун эялян стиуасийа сечилмяли, мювзунун юйрянилмяси просесиндя сечдийи диалог нцмуняляринин тягдим олунма ардыъыллыьы мцяййянляшдирилмяли,диалогда раст эялинян ейни сюзляр вя грамматик конструксийалар баша салынмалы, дцзэцн тяляффцз вярдишляриня риайят олунмасы диггят мяркязиндя сахланылмалы, диалогун мязмунунун там баша дцшцлмяси тямин олунмалыдыр. – Хариъи дил дярсляриндя диалогда иштирак едян тялябяляр ясл дил дашыйыъылары олмадыглары цчцн бу заман реал дил мцщити йараныр. Яэяр мцяллим диалогун мювзусуну реал щяйатдан эютцрцлмцш стиуасийа ясасында гурмаг истяйирся, о, дили юйрянилян хариъи юлкянин реаллыгларына ясасланан дил материалларындан истифадя етмялидир. Мцсащибялярин фяаллыьы стиуасийадан, просесин эедишиндян, тялябялярин цмуми дил билийиндян, диалогун мювзусуна олан марагдан асылы олмалыдыр. Дярсликдя верилмиш диалог нцмуняляринин динлянилмяси, цзцндян охунмасы, язбярлянмяси тялябялярин мцстягил диалог гурмаг баъарыьыны инкишаф етдирмяк цчцн кифайят етмир, онларын тяляффцз вярдишляринин тякмилляшдирилмясиня хидмят едир. Дярсин башланьыъында мцяллимин тялябя иля вя йа тялябялярин юз араларында гурдуьу сющбят диалогун ян садя нцмуняляриндян бири щесаб олунур. Бу диалогун мязмунуну ясасян, щяфтянин эцнц, айын тарихи, дярсдя иштирак етмяйян тялябяляр щаггында мялумат, ев тапшырыьы вя с. ящатя едир. Тядрисин илк мярщялясиндян йухары мярщялясиня доьру беля садя диалогларын мювзусу эенишлянир вя тядриъян мцряккябляшир. Беля чалышмалар хариъи дил мцщитинин, йяни тябии цнсиййят просесинин йарадылмасына кюмяк едир. Чох вахт суалларын ъавабландырылмасы суал тяртиб етмякдян даща асан олур. Диаложи нитгин бу психоложи хцсусиййяти онунла изащ олунур ки, суалларда щаггында данышылан мювзу иля баьлы дил материалы мювъуд олур, бу да ъаваб верянин ишини асанлашдырыр вя о, щазыр конструксийалардан истифадя едяряк суалы ъавабландырыр. Суалларын тяртиб олунмасы просеси зянэин лцьят ещтийаты, йцксяк хариъи дил биликляри, грамматик вя тяляффцз вярдишляри, инэилис дилиндя дцшцнмя, анлама габилиййяти, сярбяст мянтиги вя коммуникатив фяаллыг тяляб едир. Диаложи нитг цч мярщялядя юйрянилир: а) Динлянмя (Реъептиве), б) Репродуктив (Репродуътиве), ъ) Йарадыъы (Ъреативе – Ъонструътиве). Диалогун юйрянилмяси дя юзцнц цч дилдя эюстярир: 1) Ешидиклярини тяглид йолу иля язбяр сюйлямяк (Иммедиате) 2) Юйрянилмиш диалогу сурятляр цзря демяк (Делайед) 3) Мцяййян дяйишиклик етмякля сюйлямяк (Модифиъатион) (4, с. 18) Данышыьын щяр ики формасы – диаложи вя моноложи формалары тядрисин ашаьы мярщялясиндян башлайараг паралел олараг тялябялярин сявиййясиня вя програм тялябиня уйьун шякилдя юйрядилмялидир. Диаложи нитгин юйрядилмяси заманы диалогун щяр бир компонентинин проблематик хцсусиййятляри нязяря алынмалы, суал вермяк баъарыьы формалашдырылмалы вя елементар диалогдан башлайараг мцяййян ардыъыллыгла, системли шякилдя тядриъян щяйата кечирилмялидир. Беляликля, инэилис дилиндя диаложи нитгин даща мязмунлу, даща дцзэцн олмасыны тямин едян шяртлярдян ян ваъиби диаложи нитгин структур елементляринин йцксяк сявиййядя тялябяляр тяряфиндян мянимсянилмяси, онларын автоматлашдырылмасыдыр. Бу нитг просесиндя диаложи нитгин мязмунуна йюнялдилмясини тямин едян шяртлярдяндир.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
164 Диаложи нитг вярдишляринин тялябяляря ашыланмасы просесини даща еффектив етмяк цчцн дилин тядриси просеси бцтювлцкдя, о ъцмлядян дя диаложи нитгин хцсусиййятлярини тяшкил едян спесифик структурларын тялябяляря юйрядилмяси просеси коммуникатив- функсионал принсип цзяриндя гурулмасы тювсиййя едилир. Беля ки, бу вя йа диэяр коммуникатив функсийаларын мцвафиг структурларла ялагяляндирилмяси, тялябяляря диаложи нитг вярдишляринин ашыланмасы просесинин даща сямяряли шякилдя тяшкил едилмяси вя кейфиййят вя кямиййят бахымдан даща уьурлу нятиъялярин ялдя едилмясини тямин едя биляр. Диаложи нитги сямяряли шякилдя тядрис етмяк цчцн ашаьыдакы тяклифляри нязяря алмаг мягсядяуйьундур. – Зянэин ятраф мцщити тямин етмяк мягсядиля тялябяляря данышмаг цчцн максимал имкан йаратмаг. – Диаложи нитг фяалиййятиня бцтцн тялябяляри (груп шяклиндя) ъялб етмяк. – Мцяллимин данышыг вахтыны азалтмаг, тялябялярин данышыг вахтыны артырмаг. – Юйрянян шяхс цзяриндя мяркязляшян, тялябялярдя бир сыра баъарыглары ейни заманда инкишаф етдирян, илк нювбядя тялябялярин юз араларында цнсиййят гурмасына йюнялдилян интерактив тядрис цсулуну тямин етмяк. – Диаложи нитг заманы тялябялярин фикирляринин мяналы ая мянтиги ардыъыллыьыны мцшащидя етмяк вя лазым эялдикдя онлары даща чох данышмаьа тящрик етмяк цчцн суаллардан истифадя етмяк. – Цнсиййят баъарыгларынын инкишафында дил мцщитини йарадан интерактив чалышмалары тятбиг етмяк вя тялябяляри данышмаьа вадар едян щяр щансы бир сябяб, цнсиййят гурмаг ещтийаъы вя истяйи ашыламаг. – Динлямя цчцн нязярдя тутулмуш шифащи диалоглардан истифадя етмяк вя мцхтялиф цсулларын кюмяйиля щямин диалоглары тящлил етмяк. Мяшьяляляр заманы интерактив мцщитин йарадылмасы вя тялябялярин коммуникасийа просесиня ъялб едилмяси истигамятиндя йухарыда гейд едилянлярин ролу явязсиздир. Бу бахымдан тялябяляря тядрисин мярщялясиндян асылы олмайараг коммуникатив вярдишлярин йарадылмасы иля нятиъялянян диаложи нитгин инкишаф етдирилмяси цчцн тапшырыглар системи тяклиф олунмалы, инноватив цсулларла тядрис имканлары йарадылмалыдыр. Бунлар ися тялябяляря ъямиййятдя интеграсийа едяряк онун фяал цзвляриня чеврилмясиня кюмяк етмиш олар.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|