Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Rəyçi: f.e.d.prof. Sənubər Abdullayeva
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Rəyçi: f.e.d.prof. Sənubər Abdullayeva Filologiya məsələləri – №02, 2015
193 GÜNEL ƏLİYEVA Sumqayıt şəhər 28 nömrəli tam orta məktəb quneleliyeva1985@gmail.com “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANLARININ DİLİNDƏ İŞLƏNƏN FARS MƏNŞƏLİ SÖZLƏRİN QURULUŞCA NÖVLƏRİ Açar sözlər: “Kitabi-Dədə Qorqud”, dastan, morfologiya, fars mənşəli sözlər, sadə, düzəltmə və mürəkkəb sözlər. Ключевые слова: «Китаби-Деде Коркуд», эпос, морфология, заимствованные, персидские слова, простые, производные и сложные слова Keywords: Kitabi-Dede-Gorgud, epos, morphology, Persian originate words, simple, derivative and compound words. “Kitabi-Dədə Qorqud” – Azərbaycan ədəbi dilinin ilk təşəkkül dövründə yaranmış ən görkəmli abidədir. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin abidə ilk təşəkkül dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin təkcə imkanlarını nümayiş etdirmir, həm də təşəkkül prosesinin tarixi “məntiqini” faktlaşdırır. “Kitabi-Dədə Qorqud” un dilində oğuz xüsusiyyətləri qabarıq nəzərə çarpır. Bunu belə izah etmək münasibdir ki, həmin dövrdə (X-XI əsrlər) səlcuqların fəthi ilə əlaqədar oğuz-səlcuqların siyasi mövqeyinin üstünlüyü nəticəsində onların dili ədəbi normanın müəyyənləşməsində əsas götürülmüşdür. “Kitabi-Dədə Qorqud” – mənşəyi etibarı ilə qədim türk epos təfəkkürünün məhsuludur, bununla belə, formalaşması IX-XI əsrlərə (və daha əvvəllərə) aiddir. XVI əsrdə son dəfə yazıya alınmışdır. Son nüsxənin şifahi olaraq ozonlardan, yaxud XI əsrə aid əlyazmasından köçürülməsi mübahisəlidir, lakin fakt faktlığında qalır ki, “Kitabi- Dədə Qorqud”un dili ən geci X-XII əsrlər Azərbaycan ədəbi dilidir və şifahi formadan yazılı formaya keçid dövrünün məhsuludur. Tədqiqatçılar “Kitab”ın dilindəki alınma sözləri sonrakı dövrlərə, yəni abidənin ilk dəfə yazıya köçürüldüyü yaxud üzünün köçürüldüyü dövrə aid edirlər-görünür, həmin sözlərin müəyyən hissəsi Azərbaycan dilində məhz şifahi şəkilə, eyni zamanda, tələbat üzündən keçmişdir. Əgər belə olmasa idi, “Kitabi-Dədə Qorqud”un alınma leksikası sonrakı dövrlərdə Azərbaycan ədəbi dilinin yazılı abidələrində və müasir Azərbaycan dilində böyük işlənmə tezliyinə malik olmazdı. Ümumiyyətlə, “Kitab”ın dilindəki alınmaların mütləq əksəriyyəti təşəkkül dövründə Azərbaycan ədəbi dilinin qəbul etdiyi (və Azərbaycan ədəbi dilinin keyfiyyətcə təşkil olunmasında iştirak etmiş) vahidlərdir. “Kitab”da işlənən sözlərin sayı barədə müxtəlif fikirlər var. Onlardan yalnız ikisinə diqqət yetirək: 2721 söz işlənib (təkrar olunanlar istisna olunmaqla). Bu sözlərin 559-u ərəb və fars mənşəlidir, 3000-ə yaxın söz işlənib. Onlardan 573-ü alınmadır (353- ü ərəb, 205-i fars mənşəlidir, ərəb və fars mənşəli hesab edilən 15 sözün tərkibində isə türk mənşəli morfoloji elementlər müşahidə olunur). Tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki, IX-XV əsrlərdə əsərə ərəb, fars, monqol dillərindən xeyli sayda alınmalar daxil olmuşdur.Dastanda işlənən ərəb və fars mənşəli alınmalar, əsasən, dövrün tələbinə uyğun olaraq müharibələr və hərbi istilalar, döyüş məfhumları, eyni zamanda, İslam dini ilə əlaqədar olaraq dini sözlərlə ifadə olunur. məs: comərd, namərd, cəng, casus,
Filologiya məsələləri – №02, 2016
194 həbs, ləşgər, şahbaz, düşmən, minarə, günah, din,namaz, dua, qiyamət, behişt, əcəl, amin, təkəbbür, Allah, Quran, şəhid, Rəsul Əleyhüssalam və s. Ə.Dəmirçizadənin qeydinə görə əsərdə 350 ərəb mənşəli, 136 fars mənşəli söz var. Belə güman olunur ki, bu alınmalar dastanı şifahi şəkildə yayanlar, dastanın ifaçıları tərəfindən artırılmışdır. “Kitab”ın leksikasına daxil olan 773 sözün müasir Azərbaycan ədəbi dilində eynilə (ad, ağ, alqış, baş, bir, dil, dilək..), 213 sözün isə fonetik dəyişmələrlə (bəg- bəy,qılıc-qılınc, binmək-minmək, yigirmi-iyirmi, əgin-əyin) işlənməsi müəyyənləşdirilib. “Kitab” da işlənib müasir ədəbi dilimiz baxımından arxaik hesab olunan 200-ə qədər söz şivələrimizdə, xüsusən də qərb şivələrində eynilə və müəyyəın fonetik dəyişmələrlə mühafizə olunmaqdadır. Bir dildən başqa dilə söz keçəndə yalnız fonetik cəhətdən deyil, morfoloji cəhətdən də müəyyən dəyişikliyə uğrayır. Orijinal dildə hər hansı bir quruluşa malik olan sözlər digər bir dil tərəfindən mənimsənilərkən bəzən eyni ilə olduğu kimi, bəzən isə quruluşuna görə növünü dəyişir. Bu baxımdan xalqımızın ədəbi dil abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarındakı fars sözlərinin morfoloji xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir. Onu da qeyd edək ki, fars dili morfologiyası baxımından təhlil zamanı sözlərin fars dilindəki tələffüzü verilir. a)Fars dilində düzəltmə, lakin Azərbaycan dilində isə sadə söz kimi təhlil olunan sözlər: Barqah (şah sarayı, şah çadırı)- “bar” (icazə) sözü və yer məfhumu bildirən “qah” şəkilçisindən ibarət düzəltmə söz; bəxşeş -“bəxşindən” (bağışlamaq) feilinin kökü “bəxş” və “şin-e məsdəri” adlanan “eş” şəkilçisindən ibarət düzəltmə söz; didar (görüş) –“didən” (görmək) feilinin əsası olan “dil” sözü və “ar” şəkilçisindən ibarət düzəltmə söz; dərhal (o saat)-farsca yerlik hal məfhumunu ifadə edən “dər” ön qoşması və ərəb mənşəli “hal” (vəziyyət, zaman) sözündən ibarət düzəltmə söz; məgər-inkarlıq əlaməti “nə”-nin klassik forması olan “mə” hissəciyi və “əgər” sözündən ibarət düzəltmə söz; mordar-“mordən” (ölmək) feilinin əsası “mord” və “ar” sözdüzəldici şəkilçisindən ibarət düzəltmə söz; pərçin (çəpərləmə, qoruma)- pərçidən (çəpər çəkmək, pərçimləmək) feilinin kökü olan “pərç” sözü və “in” şəkilçisindən ibarət düzəltmə söz; pənce-“pənc” (beş) sözü və “e” şəkilçisindən ibarət düzəltmə söz;
şəkilçisindən ibarət düzəltmə söz; sərvan (başçı, hazırda kapitan)-“sər” (baş) sözü və “van” şəkilçisindən ibarət düzəltmə söz; çənqal –“cəng” (çaynaq) sözü və “al” şəkilçisindən ibarət düzəltmə söz və s. Yuxarıdakı misalların morfoloji təhlilindən görünür ki, fars dilində quruluşuna görə düzəltmə olan bu sözlər (bərgah, bəxşiş, didar, dərhal, məgər, murdar, pərçin, pəncə, pəhləvan, rəvan, sərvan, çəngəl və s.) Azərbaycan dilində sadə söz kimi qəbul olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sözlərin bəzisi dilimizə keçərkən Azərbaycan dilinin daxili qanunlarına məruz qalaraq, saitləri və hətta samitləri də əvəzlənərək fonetik simasını dəyişən sözlərdir. b)Fars dilində mürəkkəb, lakin Azərbaycan dilində sadə olan sözlər:
şəkilçisindən ibarət mürəkkəb söz; pərvaz (uçma, hərfən-qanad açma)-“pər” (qanad) və “b” samitinin “v” samitinə çevrilməsi nəticəsində yaranmış “vaz” (“baz”-açıq, açma) sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; sərxoş –“sər” (baş) və “xoş” sözlərindən ibarət Filologiya məsələləri – №02, 2015
195 mürəkkəb söz; sərhəd-“sər” və ərəb mənşəli “həd” (sərhəd) sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; sərhəng (başçı, hazırda-polkovnik)- “sər və həng” (qoşun, polk) sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; sipare (quranın otuz cüzvündən hər biri)-“si” (otuz) və “pare” sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; tirkeş (ox qabı) –“tir” (ox) və “keşidən” (çəkmək) feilinin kökü olan “keş” sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; çartağ (əslində “cəhartağ)- “çəhar” (dörd) və türk dillərindəki “tağ” sözlərindən ibarət mürəkkəb söz və s. Misallardan göründüyü kimi, fars dilində mürəkkəb söz kimi təhlil olunan sözlər
Azərbaycan dilində sadə söz kimi qəbul olunur. c)Fars dilində mürəkkəb, lakin Azərbaycan dilində düzəltmə olan sözlər;
olan “pəz” sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; botxane (bütpərəstlərin ibadətgahı) –“bot” və “xane” (ev) sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; meyxanə (şərab içilən yer)-“mey” (şərab, çaxır) və “xane” sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; xedmetkar (xidmətçi)-ərəb mənşəli “xedmet” və farsca “kar (iş) sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; həramzadə (qanunsuz doğulmuş)-ərəb mənşəli “həram”2 və farsca “zadə” (doğulmuş uşağı) feili bağlamasından (“zadən”-doğmaq, doğulmaq feilindən) ibarət mürəkkəb söz; şəhbaz,
yırtıcı şahin növü)- “şah” və “baz” sözlərindən ibarət mürəkkəb söz və s. Fars dilində mürəkkəb olan bu sözlərin (aşpəz, bütxana, meyxana, xidmətkar,
mənaya malik olmuş “pəz” (indi “baz” formasında keçmişdir), “xana”, “kar”, “zadə” sözləri indi müasir Azərbaycan dilində şəkilçiləşməyə doğru inkişafdadır. Buna görə də biz bu sözləri Azərbaycan dilində düzəltmə söz kimi qəbul edirik. “Şahbaz”dakı “baz” (şahin) sözünə gəldikdə isə bu söz artıq Azərbaycan dilində işlənmədiyindən “şahbaz” sözünü də bu qrupdakı düzəltmə sözlərə daxil edirik. Bundan başqa dastanın dilində elə sözlər də vardır ki, həm fars və həm də Azərbaycan dilində eyni quruluşa malikdirlər: d)Fars dilində olduğu kimi Azərbaycan dilində də sadə söz kimi təhlil olunan sözlər:
Avaz, azad, badam, dad, dam, dərviş, divar, zəncir, leş, ləşkər, məst, nər, pir, xub, cəng, cigər, şəkər, şivən, şirin və s. e)Həm fars və həm də Azərbaycan dilində düzəltmə olan sözlər: Bizəval (daimi, yox olmayan)- fars dilində mənfi, inkarlıq, yaxud bir şeyin olmadığını ifadə edən “bi” hissəciyi və ərəb mənşəli “zəval” (tələf olma) sözündən ibarət düzəltmə söz; bitəvəqqof (dayanmadan)- “bi” hissəciyi və ərəb mənşəli “təvəqqof” (dayanma) sözüdən ibarət düzəltmə söz; Bitəkəllof (təklif etmədən, qəfil)- “bi” hissəciyi və ərəb mənşəli “təkəllof” (çabalama, rəsmiyyətçilik) sözündən ibarət düzəltmə söz; bixəbər –“bi” hissəciyi və ərəb mənşəli “xəbər” sözündən ibarət düzəltmə söz; nakəs (şəxsiyyətsizlik, alçaq)-fars dilində mənfilik və inkarlıq bildirən “na” hissəciyi və “kəs” sözündən ibarət düzəltmə söz; naqah (birdən, qəfildən) –“na” hissəciyi və “qah” (vaxt) sözündən ibarət düzəltmə söz; namərd (rəzil, alçaq, nakişi)-“na” hissəciyi və “mərd” (kişi) sözündən ibarət düzəltmə söz. Fars dilində düzəltmə olan bu sözlər Azərbaycan dilində də quruluşuna görə düzəltmə söz kimi təhlil olunur.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
196 ə)Həm fars və həm də Azərbaycan dilində mürəkkəb olan: Banuçiçək- “banu” (xanım, keçmişdə əyan və zadəgan sözlər: ailəsinə mənsub olan qadınlara verilən titul) və türk mənşəli “çiçək” sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; dərgah-e həğğ (haqq evi, qəbir)- “dərgah” (burada ev; bax dərgah) sözü, izafət əlaməti olan “e” səsi və ərəb mənşəli “həğğ” sözündən ibarət mürəkkəb söz; zir-o zəbər (alt- üst)-iki antonim “zir” (alt), zəbər (üst) sözlərindən və bu sözlərin arasında “o” kimi oxunan ərəb mənşəli “və” bağlayıcısından ibarət mürəkkəb söz; pare-pare (iki bərabər)- eyni sözün iki dəfə təkrarlanmasından ibarət mürəkkəb söz; sərçeşmə (əsas mənbə, bulaq)- “sər” (baş) və “çeşmə” (bulaq, mənbə) sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; hərze-mərze (boş-boş, axmaq-axmaq)-sözün birinci hecasındakı samitin başqa samitlə əvəzlənməsi nəticəsində düzələn yeni sözün əsil sözə qovuşmasından əmələ gələn mürəkkəb söz; şəbçıraq (gecə çırağı)- “şəb” (gecə) və türk mənşəli “çıraq” sözlərindən ibarət mürəkkəb söz; Şir-e-mərdan (kişilər və cəsurlar aslanı; Əlinin epiteti) –“şir” (aslan) “mərdan” (kişilər) və izafət əlaməti olan “e” səsindən ibarət mürəkkəb söz və s. Bu təhlildən göründüyü kimi komponentləri fars və türk, fars və ərəb, yaxud hər iki komponenti fars mənşəli olan bu sözlər (Banuçiçək, dərgah-i, zir-ü zəbər, para-
həm də Azərbaycan dilində mürəkkəbdir. Dastanda komponentlərindən biri fars, digəri türk mənşəli olan bir sıra sözlər
malik olmadığından onların fars dilindəki quruluşundan danışmağa ehtiyac yoxdur. Buna görə də biz onları yalnız Azərbaycan dili baxımından təhlil edirik.
düzəltmə söz. Həmişə “altı pərli gürz” (altı qanadlı və ya altı dilli gürz, peşvər) ifadəsi tərkibində işlənmişdir. Onu da qeyd edək ki, “altı pərli gürz” ifadəsi fars dilindəki “peşvər” sözündən kalka üsulu ilə olunmuş tərcümədir. Digər ana dilli dastanlarda həmin söz “peşvər” formasında işlənmişdir;
düzəltmə feil əmələ gətirən “lə” şəkilçisindən ibarət düzəltmə söz və s. Deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, eyni tələffüzə malik olan, yaxud Azərbaycan dilinin fonetik qanunlarına tabe olaraq öz fonetik simasını dəyişən fars sözləri eyni, yaxud müxtəlif morfoloji quruluşa malik olmalarına baxmayaraq, digər Azərbaycan sözləri kimi, eyni dərəcə anlaşıldığından, demək olar ki, əsl Azərbaycan sözlərindən seçilmir.
1. Budaqov L.Z. Сравительный словарь турецко-татарских нареций. СПб, 1869. 2. Əlizadə H. Hatəmi. Fars dili. Bakı, 1961. 3. Пейсиков Л.С. Очерки по словообразованию персидского языка. М, 1973. 4. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1963. 5. M.Ergin. Dede Korkut kitabı. Ankara, 1958.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
197 АЛИЕВА ГЮНЕЛ НИЗАМИ ГЫЗЫ СТРУКТУРНЫЕ ВИДЫ ЗАИМСТВОВАННЫХ ПЕРСИДСКИХ СЛОВ В ЯЗЫКЕ “КИТАБИ-ДЕДЕ КОРКУД” РЕЗЮМЕ В статье рассматривается разнообразие морфологического анализа заимствованных слов в “Китаби-Деде Коркуд”. “Китаби-Деде Коркуд” незаменимый источник для изучения Азербайджанского языка в историческом плане. По данным исследований в языке эпоса примерно около 3000 слов. Из них приблизительно 560 слов являются заимствованными с арабского и персидского языков. В статье рассмотрены только заимствованные персидские слова. Насть слова разбирается так, как в персидском языке: простые слова-как простые (avaz, azad, divar и. т. д), производные слова-как производные (nakəs, namərd, nagah и. т. д), сложные слова-как сложные (sərçeşmə, zəbər, para-para и. т. д). Другая часть имеет иной сравнительный разбор, т. е. производные (bargah,bəxşiş, didar и. т. д) и сложные (bərabər, pərvaz, sərhəng и. т. д) персидские слова принимаются как простые, или же, сложные персидские слова (bütxana, xidmətkar, haramzadə и. т. д) как производные в азербайджанском языке. Кроме того, в эпосе имеются персидские слова, которые, принимая суффиксы тюркского происхождения, образуют производные слова (nəmləmək, pərli и. т. д) в азербайджанском языке, но не имеют лексического значения в персидском языке.
THE STRUCTURE AND TYPES OF PERSIAN ORIGINATE WORDS USEDIN THE LANGUAGE OF “KITABI-DEDE GORGUD” EPOS. SUMMARY Morphological analysis of Persian originate words used in the language of KitabiDedeGorgud epos have been looked through in the article. Kitabi-Dede-Gorgud is irreplaceable source in learning of the Azerbaijan language in the historical direction. According to exploration there are nearly 3000 words in epos language. Approximately 560 words of them were borrowed from the Arabian and Persian language. Only Persian originate words are involved to exploration. Some of the words in Persian are simple (avaz, azad, divaretc), derivatives (naxəş, namərd, nagah, etc), and compound (sərçeşməziruzəbər, para-paraetc). Other words have been analyzed comparatively - derivatives (bargah, bexsis, didaretc) and compound (bərabər, pərvaz, sərhəngetc). Persian words regard simple and derivative in the Azerbaijan language. Besides this, there are some Persian words including Turk originate suffixes and create derivative words in the Azerbaijan language and there is no any lexis meaning in the Persian language. Rəyçi Emilli Böyükxanım Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Filologiya məsələləri – №02, 2016
198 ƏLVAN CƏFƏROV Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti elvancafarov78@mail.ru AĞDAM RAYONU DİALEKTLƏRİNDƏ SƏS ARTIMI VƏ SƏS DÜŞÜMÜ HADİSƏSİ Ключевые слова: правила добавления звука, правила сакрашения звука, Агдамский район. Key words: The sound growth of the event, sound fall event, of Agdam region, phonetic events.
Ağdam rayonu Qarabağın ən strateji əhəmiyyətə malikolan ərazilərindən biridir. Buna görə də döyüşlər zamanı müharibə zamanı ermənilər Ağdamı xüsusi amansızlıqla işğal etdi. 1993-cu ilin may ayının 11-dən etibarən qızışan bu hücum əməliyyatları həmin il iyul ayının 23-də Ağdamın süqutu ilə başa catır. Bundan sonra 1994-cü il mayın 12-dək davam edən hərbi təcavüz nəticəsində ermənilər Ağdam rayonunun 846,7 kvadrat km-i, yəni ümumi ərazisinin 77,4 %-ni işğal etməyə nail olur. İşğal edilmiş Ağdam şəhəri və 87 kənd oxşarı olmayan bir vəhşiliklə darmadağın edilərək yerlə yeksan olunur. Ağdamın müdafiəsi üzrə döyüşlərdə 5 min nəfərdən çox azərbaycanlı həlak olur, minlərlə insan fiziki şikəstlik qazanır, rayonun 126 min nəfərdən çox əhalisi öz doğma ev-eşiyindən qovularaq məcburi köçkün halına çevrilir. Hal-hazırda Ağdam sakinləri Azərbaycanın bir çox ərazilərinə səpələnmiş və məcburi köçkün vəziyyətində yaşayırlar. Bu araşdırmada müxtəlif ərazilərdə köçkün kimi yaşayan Ağdam sakinlərinin bir çoxu danışdırılmış və sakinlərin dilində olan dialektoloji materiallar toplanmışdır. Toplanmış dialektoloji materiallar içərisində fonetik hadisələri tədqiqata cəlb etməyə çalışacayıq. Ağdam rayonu şivələrində özünü qoruyub saxlayan səs artımı və səs düşümü hadisələrini nümunələrə əsasən söyləmək olar. Ağdam rayonuın bir çox kəndlərinin, Ətyeməzli, Əliağalı, Baş Qərvənd, Kəngərli, Göytəpə, Eyvazxanbəyli, Əhmədavar, Çullu və sairə kəndlərinin sakinlərinin dilində bunların əsas nümunələrini görmək olar. Səs artımı və səs düşümü hadisəsini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar. 1. Səs artımı və səs düşümü hadisəsi. 1.1. Səs artımı hadisəsi, Sait və samit artımı. 1.1.1. Sait artımı hadisəsi. 1.1.1.1. Sözün əvvəlində sait artımı. Onu da qeyd edək ki, söz əvvəlində saitlərin artımı əsasən alınma sözlərə aid olub, iki vəziyyətdə özünü göstərir: 1) söz əvvəlində sr, sk, sp, şk, ş səslərindən əvvəl; 2) söz əvvəlinde r və bəzən də l səslərindən əvvəl. [2.64] Rəhmətlik > irəhmətdiy. Məsələn: Surətin qoşunn içində sağı da olan oğlannnar varıdı kin ollar heşzadı fikirrəşmirdilər, ollar ölkənin pütöylüyün millətin sağlamlığını, yaxşılığını fikirrəşirdilər. Heylə oğlannar da varıdı. Elmra məllimə, irəhmətdiy dərs deirdi, savaddı qadınıydı. [Ağayev Şikar Balay oğlu. 60 yaş. Baş Qərvənd] Spalkomun > isbalkomun. O vax isbalkomudu da: hələ, maliyə şöbəsində. Biz orda olanda hələ o kanar kətdərdən, yuxarı kətdərdən rayona qaçırdılar gəlirdilər Filologiya məsələləri – №02, 2015
199 isbalkomun həyətində orda pütün o yarallar, uşaxları ölənnər, ermənnər başdarna nə hadsə gətirif hamsın bizə danışırdılar [Cavadova Fəridə, 69 yaş. Ağdam şəhəri] Spitakda >İspitakta. Apardı sənət məytəbinin qabağında dokquzun da nöyüt töhdü, oddadı, deyirdi görün, balalarmızı qaz durpasında yandırıflar, uşaxlarmızı durpıya salıf, ağzını sıvarkalıyıf ojağın içinə atmışdılar ermənnər İspitakta. (Əbdüləzimova Xalidə İdris qızı, Kəngərli kəndi. 64 yaş.) 1.1.1.2. Söz ortasında sait artımı. Söz ortasında sait artımı alınma sözlərdə özünü göstərir. Qrat > qırat. Orda xəstəxanada bir palatada elə bil ki, yaşadıx, ora da nə qədər qırat tüşdü neçə dənə saldatdarımız hamsı qıçınnan qolunnan yaralı. (Vəliyeva Sədaqət, Əliağalı kəndi, 54 yaş) Krantımız > kıratımız. Gəldi qaşqınnıxda öldü, dəmimiz variydı dəzgahımız varıdı, üş dənə kıratımız varıdı qapmızda, cənnəte cənnət. (Həsənova Məhluqə Baxış qızı. 76 yaş. Ağdam şəhəri) Droj > duroj. (1.) Təndir çörəyni bişrəndə elə bil xəmir düşmürdü də malata deyillər, o vax malateynən yoğrurdular də duroj yoxuydu o vaxtı, balata götrürdülər belə kündəni, balata saxlıyerdilər. (Ağayeva Solmaz. 65 yaş. Baş Qərvənd kəndi) Problem > pıroblem. Çünkü mə:m böyüy qardaşımın anadangəlmə əlində pıroblem varıydı, (Məmmədov Rüstəm Dilavər oğlu. 57 yaş. Əhmədavar kəndi) Pradukt > pıradux. Sora həftədə bir vedrə yumurta, yeməh, ərzax, pıradux, güjümüz nəyə çatırdı, onnan aparırdı verirdi Ağdamda olan Xojaldan gələnnərə. Neft > nöyüt. Apardı sənət məytəbinin qabağında dokquzun da nöyüt töhdü, oddadı. (Əbdüləzimova Xalidə İdris qızı.Kəngərli kəndi. 64 yaş) Knişkasın > qınışkasın. Ağdamda döyüşmüşəm bu veteran qınışkasın vererdilər istəmədim dedim onsuz da hər bir oğlun borcudu da dö:şməy. (Əbdüləzimov Bəbir İdris oğlu. 61 yaş. Göytəpə kəndi) 1.1.1.3. Söz sonunda sait artımı. Xəmir > xəmrə. Gələndəfə çörəy bişrənə qədər onu da təzə xəmrə qatırdılar onnan ajıdırdılar də:. (Ağayeva Solmaz, 65 yaş, Baş Qərvənd kəndi) Bekar > bekara. Ama onu, qoysan ki quymax pişirəsən onu duruhal yox, xeylax qoyrsan dəmə elə bil, ağzın örtürsən bekara sürüşüy qoyursan altı qazmağ tutur, bu da olur quymax. (Cavadova Fəridə, 69 yaş. Ağdam şəhəri) 1.1.2. Samit artımı hadisəsi. 1.1.2.1. Söz əvvəlində samit artımı. Heylə > elə, hamma > amma. Dedikin yoxe qorxmax nədi, gördüm hamma qəhər boğur bını, nəysə aldım əlinnən bağladım. (Əsgərova Emelya. 68 yaş. Ağdam şəhəri) 1.1.2.2. Söz ortasında samit artımı. Qəşəng > qəşşəh. Dünyada nə, badamnan belə, pusdədən belə əhmişdi, çox pinikar adamıydı, çoxeçox calaxeliyirdi, pinikar yanı yaxşı, əlinnən nə deirsən gəlirdi, hər şeyi bilən, qəşşəh belə otaxlarımız varıdı. (Həsənova Məhluqə Baxış qızı. 76 yaş. Ağdam şəhəri) Biabır > biyabır, beüzm > beyüzm. Yanı, səni de:r biyabır eliyərəmdə: beyüzm eliyərəm. Bir nö: təhqir. (Əbduləzimova Şahnaz. 58 yaş. Kəngərli kəndi) 1.1.2.3. Söz sonunda samit artımı. Filologiya məsələləri – №02, 2016
200 bəlkə > bəlkəm. Ermənnər o vaxdı sumqayıtdılara zulum vermişdilər, əysəryətinin sifətində, yanağında, döşündə, bəlkəm 500 dənə siqaret keçimişdilər. (Əbdüləzimov Bəbir İdris oğlu. 61 yaş. Göytəpə kəndi) ta: > tadim. (1.) Məllim işdəmişəm. Orda neçə ildiki orda işdəmişəm, min dokquzüzz əlli yeddinci ildən tadim bu qaşqınnığa qədər. (Həsənova Məhluqə Baxış qızı. 76 yaş. Ağdam şəhəri) Xeyli > xeylax. Ama onu, qoysan ki quymax pişirəsən onu duruhal yox, xeylax qoyrsan dəmə elə bil, ağzın örtürsən bekara sürüşüy qoyursan altı qazmağ tutur, bu da olur quymax. (Cavadova Fəridə, 69 yaş. Ağdam şəhəri) ki > kın, deyə > deyin. (1.) Görsən töoğun əağına bi şey bağlıyıflar de:llər badışdı, itməsin, qarışıx düşməsin deyin, bağlanırdı kın itməsin. (Əbduləzimova Şahnaz. 58 yaş. Kəngərli kəndi) 1.2. Səs düşümü hadisəsi, Sait və samit düşümü. 1.2.1. Sait düşümü hadisəsi. 1.2.1.1. Sözün əvvəlində sait düşümü. Uşaqlar > şaxlar. Dağın kəlləsinnən ermənnər bizə bir gün ağladı kin, şaxlardan birinn də başınnan vırdılar. İkinci hakqesaf da Sırxavətdə olufdu, yanmda şaxlar düşüf minya, üçünün-dördünün kıçası yox olufdu. (Qədirov Elman Əkbər oğlu. 57 yaş. Çullu kəndi) 1.2.1.2. Sözün ortasında sait düşümü. Onu da qeyd edim ki, Ağdam rayonunun dialekt və şivələrində söz ortasında səs düşümü hadisəsinə çox rast gəlmək olar. Bəzən bu qarışıq da olur, söz daxilində iki, bəzən də üç səs (sait və samit) birdən düşür. Sənin > sənn, canına > canna. Nərgizdər ay nərgizdər Topa bitər nərgizdər Heyf sənn o cavan canna ay mənim əzizim Torpax örtər yer gizdər (Həsənova Məhluqə Baxış qızı. 76 yaş. Ağdam şəhəri) Qoyurduq > qoyrdux, əyilib > əylif.Birdə varıydı ki, yerdən olan təndirə çörəy yapmax üçün dep dediyimiz şey varıydı yayılmış kündəni qoyrdux onun üstünə belə uzun tutacağı da varıydı, əylif təndirə yapırdıx çörəyi. (Ağayeva Solmaz. 65 yaş. Baş Qərvənd kəndi) Əlili > əlli. Zapalı çıxardanda partdıyıf bu üş barmağın apardı o gəldi oldu Qarabağ əlli, (Əbdüləzimov Bəbir İdris oğlu. 61 yaş. Göytəpə kəndi) 1.2.1.3. Sözün sonunda sait düşümü. Yığdığımız dialektoloji yığmalarda söz sonunda sait düşümünə rast gəlinmədi. 1.2.2. Samit düşümü hadisəsi. 1.2.2.1. Söz əvvəlində samit düşümü. Yuxarı > uxarı. Biz orda olanda hələ o kanar uxarı kətdərdən rayona qaçırdılar, gəlirdilər. (Cavadova Fəridə. 69 yaş. Ağdam şəhəri) 1.2.2.2. Söz ortasında samit düşümü. Sonra > so:ra. Sora həftədə bir vedrə yumurta, yeməh, ərzax, pıradux, güjümüz nəyə çatırdı, onnan aparırdı verirdi Ağdamda olan Xojaldan gələnnərə. (Əsgərova Emelya, 68 yaş, Ağdam şəhəri) Kənd > kət. Həyət yerində, kət yerində olmuş adamam. (Hümmətov Nizami, 62 yaş. Əliağalı kəndi) Filologiya məsələləri – №02, 2015
201 1.2.2.3. Söz sonunda samit düşümü. Bir > bi. Dedim özbaşınalığ eliyirəm, büyünnən mə:m pazisyama sən gəlmə, bi dənə pazisyanı əvvəldən axra. (Əbdüləzimov Bəbir İdris oğlu. 61 yaş. Göytəpə kəndi) 1.2.3. Söz ortasında və sonunda sait və samitlərin birgə düşümü. 1.2.3.1. Söz ortasında sait və samitlərin birgə düşümü. deyirlər > de:llər, ayağına > əağına, toyuğun > töoğun. Görsən töoğun əağına bi şey bağlıyıflar de:llər badışdı, itməsin, qarışıx düşməsin deyin bağlanırdı kın itməsin. (Əbduləzimova Şahnaz. 58 yaş. Kəngərli kəndi) Soyuq > söox. Xaşıl isə, ya isti suya unu yavaş-yavaş töküf oxleynən fırradırsan, ama biz söox suynan, elə bil, söox suya unu yavaş yavaş çalırıx, açırıx. (Cavadova Fəridə. Ağdam şəhəri. 69 yaş) Dəqiqə > dəyqə. Həyət yerində, kət yerində olmuş adamam. Ma: bura sərf eləmir açığı, əsəf xəsdəsiyəm, bax bı dəyqə təzə çıxmışam xəsdəxanadan. (Hümmətov Nizami, 62 yaş. Əliağalı kəndi) Təsərrüfata > təsərfata. Bizdə çayın başınnan təsərfata su ayrılıf gəlirdi. (Hümmətov Nizami, 62 yaş. Əliağalı kəndi) Deyirəm > de:rəm. Bıllara mən de:rəm bax evimiz belə oluf, belə oluf, hamsın
Ağdam şəhəri) Döyüşmək > dö:şməy. Ağdamda dö:şmüşəm bu veteran qınışkasın vererdilər istəmədim dedim onsuz da hər bir oğlun borcudu da dö:şməy. (Əbdüləzimov Bəbir İdris oğlu. 61 yaş. Göytəpə kəndi) Mənim üçün > mə:mçün, sə:rətən > sə:rətən. Şəxsən mə:mçün çox çətindi, gəzdiyim o bulaxlar, o sular, o cığırrar gejə gəlir tüşür beynimə, inanırsız, sə:rətən yatammıram. (Hümmətov Nizami, 62 yaş. Əliağalı kəndi) Mənim > Mə:m, mamamoğlu > ma:moğlu. Mə:m özümün ma:moğlu öldü orda Xojalda öldü. 25 yaşında, xəbər verdilər kin xojalları qırıllar, duruf o da gedif onnarı xilas eləməyə. (Əsgərova Emelya, 68 yaş, Ağdam şəhəri) 1.2.3.2. Söz sonunda sait və samitlərin birgə düşümü. Mənə > ma:. Həyət yerində, kət yerində olmuş adamam. Ma: bura sərf eləmir açığı, əsəf xəsdəsiyəm, bax bı dəyqə təzə çıxmışam xəsdəxanadan. Xışma ilə > xışmeynan. (1.) Gəldih qapnı aşdıx, girdih evə, həyətə girdiy, töoxcücədə okqədərdikin, ta: belə xışmeynan. (Əsgərova Emelya, 68 yaş, Ağdam şəhəri) Mənə > ma:, otur > otu. Bir telvizoru götdük kin orda uşaxlar baxar, sora imkan olmadı, gördüh atıllar, gəldih qapıdan çıxdıx, ma: dedi sən otu maşna mən gəlləm. (Əsgərova Emelya, 68 yaş, Ağdam şəhəri) Bütün bunlardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Ağdam rayonudan zorla köçürülmüş xalqımızın çox gözəl, yumşaq, ürəyəyatımlı ləhçə və şivələri vardır və fonetik hadisələr bunları daha da gözəlləşdirir. Biz yuxarıda bunların şahidi olduq. Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|