Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында

ƏDƏBİYYAT 

 

1.  Dəmirçizadə Ə.M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı., 1984 

2.  Tahirov A.,Salayev Ə., Orta məktəblərdə ingilis dilinin tədrisi metodikası. Bakı., 

1978 

3.  Danes F.Sentence intonation from a functional point of view. Kopenhagen.,1960. 

4.  Widdovvson H .Y. Exploration in Applied Linquistics. Oxford University Press, 

1979           

5.  Brown, H.D.Principles of language  learning and teaching. Longman publication, 

2000.                                                                                  

 

 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

27

N. ALIYEVA 

K. FARACBAYLI 

SOME NOTES ABOUT THE TEACHİNG OF  LİNGUİSTİС MATERİALS 

 

SUMMARY 

The  article is devoted to the teaching of linguistiс materials.Spoken language  

represents the definite interest  in psychological plan.Parallel vvith the teaching audition 

compeletely are solved in this stage teaching problems of dialogical speech of prepared 

as vvell as unprepared.  VVhile analyzing  great  attention vvas given to the phonetiс 

facts taken from the linguistiс literature.One of the important goals of the article   is to 

detect  and find out their use. 

 

 

 

   НУРИЯ АЛИЕВА 

КЕНЮЛЬ  ФАРАДЖБЕЙЛИ 

 

НЕКОТОРЫЕ  ОТМЕТКИ О ПРЕПОДАВАНИИ  

ЛИНГВИСТИЧЕСКОГО  МАТЕРИАЛА 

 

РЕЗЮМЕ 

Статья  посвящена  о  преподавании  лингвистического    материала.  Устная 

речь  представляет  опеределенный  интерес  и  в  психологическом  плане. 

Параллельно  с  обучением  аудированию  совершенно  особо  решаются  на  этом 

этапе.  Задачи  обучения  диалогической  речи    как  подготовленной,  так  и  не  п 

одготовленной.  Течение  анализа  большое  внимание    обращено  на  фонетические 

факты,  полученные  из  лингвистических  литератур.  Один  из  важнейщих    цель 

раскрывать их употребление. 

 

  Rəyçi: prof. Ə.Y.Səfiyev 

 

Filologiya  məsələləri – №02, 2016 

 

28

 

ТЯРАНЯ  НЯЪЯФОВА  

АДУ 

[e-mail] 

 

ХАРИЪИ ДИЛ МЯТНЛЯРИ  ЦЗЯРИНДЯ ИШИН ТЯШКИЛИНЯ ДАИР  

БЯЗИ ТЮВСИЙЙЯЛЯР 

 

Ачар сюзляр: оху, мятн, нитг. 

Кей words: reading, text, speech 

Ключевые слова: чтение, текст, речь 

 

Хариъи  дил  мятнляри  цзря  ишин  тяшкили  методикада  актуал  олараг  галмагдадыр. 

Мятнлярин  сяъиййяви  вя  тиположи  хцсусиййятляринин  тящлили  эюстярир  ки,  мятнляр  цзря  иш 

мцяллимдян  бюйцк  нязяри  билик  вя  тяърцбя  тяляб  едир.  Мящз  тяърцбяли  мцяллимляр 

анлайырлар  ки,  нязяри  билик,  бу  сащядя  щямишя  тяърид  едилмиш  шякилдя  сямяря  веря 

билмяз.  Дярсликлярдя  охуйа  кифайят  гядяр  йер  айрылмышдыр.  Хариъи  дил  тялиминдя  оху 

нитг  фяалиййятинин  бир  нювцдцр.  Онун  мягсяди  лексик  вя  грамматик  материал 

ясасында  тяртиб  олунмуш  мятни  охуйуб  баша  дцшмяйи  юйрятмякдир.  Оху  фяалиййяти 

хариъи  дилин  тядрисини  мцвяффягиййятли  апарылмасында  хцсуси  йер  тутан  аспектлярдян 

биридир. 

Бяллидир  ки,  оху  заманы  информасийалар  эюрмя  каналы  иля  дахил  олур  вя  онлар 

нитг  васитясиля  ифадя  едилир.  Охунун  ашаьыда  эюстяриляъяк  нювляриндян  хариъи  дилин 

тядрисиндя  истифадя  етмяк  мяслящятдир.  Бу  проблем  юз  актуаллыьыны  хариъи  дилин 

тядрисиндя щямишя сахламалыдыр. 

Мятнляр –бюйцк, ъцмляляр – узун, сюзляр – чохмяналы вя мцряккяб вя тябии ки, 

беля оху шаэирдляри марагландыра билмяз, онлар охудугларындан зювг ала билмязляр. 

Сясли  оху  иля  шаэирдляр  ашаьы  синифлярдя  чох  мяшьул  олублар.  Одур  ки,  орта 

мярщялядя  олса-олса  минимал  (бир-ики  абсаз)  вахт  айырмаг  лазымдыр.  Ясас  мягсяд 

онлары сяссиз охуйа алышдырмагдыр. 

Тялябяляря  шифащи  нитги  инкишаф  етдирмяк,  онларда  нитги  баша  дцшмяк  вя  юз 

фикрини  башгасына  анлатмаг  баъарыьы  вя  вярдишлярини  ашыламаг  ишин  биринъи  ъящяти 

олмалыдыр. 

Методики ядябиййатда охудан хариъи диллярин тядрисиндя мягсяд вя васитя кими 

истифадя едилмяси дя эениш тядгиг олунмушдур. 

Щяр шейдян яввял гейд етмялийик ки, оху просеси щямишя мцяййян мятнлярдян 

(ъцмлялярдян) «щазыр  нитг  моделляринин»  гябул  едилмясиня  (онларын  йарадылмасына 

йох)  вя  бу  ясасда  информасийа  алмасына  хидмят  етдийиндян  ону  ресептив  нитг 

фяалиййяти  кими  мцяййянляшдирмяк  лазымдыр.  Мятнлярин  характериндян  дя  чох  шей 

асылыдыр.  Дярслийя  салынмыш  мцхтялиф  вя  рянэарянэ  мятнляр  мцяллимя  имкан  верир  ки, 

мятнин  храктериня  уйьун  иш  нювц  сечя  билсин.  Мяс:  бядии  мятн  цзяриндя  ишляйяркян 

ясас диггят онун формасына, йяни мятндяки адамлар, онларын щярякятляри, щярякятин 

иъра  олундуьу  мякан,  тясвир  олунаркян  истифадя  олунан  грамматик,  лексик  вя 

композисийа ъящятиня йюнялмиш олур. 

Елми-кцтляви  мятнлярдя  ясас  оланы  фактлар  вя  онларын  гаршылыглы  ялагясидир. 

Публисистик мягалядя ишя няинки фактлар, щямчинин онларын интерпретасийасы да диггят 

мяркязиндя олмалыдыр. 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

29

Гойулан мягсяддян асылы олараг, охуну ясасян нязярдян кечирмяк (скимминэ 

реадинэ),  танышлыг  (эенерал  реадинэ),  юйрядиъи  (ълосе  реадинэ),  диггятли  (съаннинэ 

реадинэ)  вя  конкрет  мялуматын  алынмасы  (сеаръщинэ  реадинэ)  нювляри  эениш 

йайылмышдыр. Эюстярилян оху нювляри айры-айрылыгда коммуникатив характер дашыйыр вя 

щамысы бцтювлцкдя информасийа олунмасы ишиня хидмят едир. 

Оху  нитг  фяалиййятинин  бир  нювц  кими,  коммуникатив  вязифянин  щяллиня,  йяни 

охунулан  материалын  баша  дцшцлмясиня  хидмят  етдийиндян  йалныз  лексик  вя 

грамматик  материалларын  мянимсянилмяси  васитясиня  чеврилмялидир.  Оху  просесиндя 

истяр-истямяз  сюзлярин,  сюз  бирляшмяляринин,  грамматик  моделлярин  йадда 

сахланылмасы ямялиййаты  щяйата кечирилир вя онлардан нитг просесиндя истифадя олунур. 

Бу ишин нятиъясиндя оху бир васитя кими чыхыш едир вя ясас мягсяд алынмыш мялуматын 

тамлыьы кими характеризя едилир. 

Мятнин  башлыьы  да  мцщцм  амилдир.  О,  охунан  материалын  мязмунунун 

ачылмасы  цчцн  дайагдыр  вя  охуъуну  юзцня  ъялб  едян  бир  фактордур.  Мятня  нязяр 

салмаг – бу  иш  тяклиф  олунарса  шаэирдлярин  зяннетмя  йолу  иля  мятни  анламаьа  ъан 

атмалары мцсбят нятиъя кими гиймятляндирилмялидир. Мяс: ян зярури аланыны тап; ясас 

фикри  дягигляшдирян  мцщцм  мягамларын  мятндян  сечилиб  тапылмасы,  мятни  анламаг 

цчцн юз щяйат тяърцбясиндян истифадя вя с. мцщцм шяртлярдяндир. 

Сон  илляр  мятнлярин  адабтя  едилмясиня  даир  бир  сыра  елми-тядгигат  ишляри 

йазылмышдыр  ки,  бунлар  да  мцхтялиф  характерли  мятнлярин  спесифик  хцсусиййятлярини 

ашкар етмяк имканы йарадыр. 

Оху просесинин шяраитиндян асылы олараг, ики група бюлцнмяси факты да нязярдян 

гачмамалыдыр.  Биринъи  щалда  охуъу  охунулан  материалдан  анъаг  мялумат  алмаг 

истяйини  (мягсядини),  икинъи  щалда  ися  охунулан  материалы  башгасына  вя  йа 

башгаларына  олдуьу  кими  чатдырмаг  ещтийаъыны  щяйата  кечирмиш  олур.  Беляликля, 

биринъи груп оху сяссиз, икинъи груп оху ися уъадан оху адланыр. 

Шцбщясиз,  щяр  ики  груп  оху  нитг  фяалиййятинин  бир  нювц  кими  азярбайъанлы 

шаэирдляр вя тялябяляр тяряфиндян мянимсянилмяли вя сяссиз оху мягсяди кими тядрисин 

бцтцн мярщяляляриндя ясас эютцрцлмялидир. 

Апардыьымыз  мцшащидяляр  вя  сющбятляр  биздя  беля  бир  гянаят  вя  яминлик  щисси 

йаратмышдыр ки, мцхтялиф курс тялябяляри дцзэцн уъадан оху баъарыьына там йийяляня 

билмирляр. Сябябляр мцхтялифдир вя онлардан бязиляринин цзяриндя дайанаг: 

1. 

Сюзляр  айры-айрылыгда  дцзэцн  тяляффцз  едилмир.  Оху  гайдаларына  риайят 

олунмур,  вурьунун  (сюз  вя  ъцмля)  ролу  нязяря  алынмыр,  сюзлярин  вя  сюз 

бирляшмяляринин  мяна  груплары  дахилиндя  артикулйасийасы  дцзэцн 

апарылмыр. 

2. 

Тялябялярин  яксяриййяти  ряван  охумаьа  чалышараг,  бязи  сонлуглары,  щятта 

сюзляри беля там тяляффцз етмирляр. 

3. 

Онлар щяр бир сюзц айры-айрылыгда охумаьа чалышырлар. Онлар унудурлар ки, 

йахшы  охуъу  тяк-тяк  сюзляри  дейил,  бцтюв  ъцмляни  дцзэцн  охумаьы 

баъармалыдыр. 

4. 

Охунун сцряти дцзэцн сечилмир, айдын олунан ритм вя манатон оху щям 

охуйаны, щям дя динляйяни тез йорур. 

5. 

Информасийанын  ролу  нязяря  алынмадыьындан  охунулан  материалын  щям 

баша дцшцлмяси, щям дя динляйиъийя дцзэцн чатдырылмасы иши юз щяллини тапа 

билмир. 

Filologiya  məsələləri – №02, 2016 

 

30

6. 

Ана  дилиндя  йазылмыш  баъарыг  вя  вярдишляр  зяиф  олдуьундан  хариъи  дилдя 

ряван охумаг габилиййяти вя техникасы эеъ инкишаф етдирилир. 

7. 

Тялябяляр  уъадан  охунун  мащиййятини  дцзэцн  анламырлар,  онун  шифащи 

нитгдя  бирбаша  ялагясини  унудурлар  вя  нятиъядя  «охумаг  цчцн 

охуйурлар». 

8. 

Тялябяляр  «оху  тяърцбясиня»  там  йийяляня  билмирляр.  Охунулан 

материалларын щансы мягсяд дашыдыьы нязяря алынмыр. 

Нятиъя  етибариля  бир  даща  хатырлатмаг  истярдик  ки,  хариъи  диллярин  тядрисиндя 

охунун ролу вя имканлары чох эенишдир вя нитг фяалиййятинин бу нювцндян сямяряли 

шякилдя истифадя едилмялидир. 

Бядии  ядябиййат  асанлашдырылан  вахт  чох  шей  итирся  дя  йеня  дя  о  мязмунуну 

гящряманларын хасиййятлярини, онларын гаршылыглы ялагялярини, мцяллифин бу вя йа диэяр 

щяйати щадисяляря мцнасибятини, ясярдя ишыгландырылан мясялляри сахламыш олур. 

Щадисялярин тясвири, иштиракчыларын щярякятляри, онларын нитги бир сыра синтактик вя 

цслубиййят формаларыны сахламаьа имкан верир, мяс., паралелляр, тякрарлар. Еллипсляр, 

ъцмлялярин  баьлайыъысыз  бирляшдирилмяси  вя  с.  Бядии  нитгин  ифадялилийиня  мятндяки 

метафоралар, тутушдурма вя мцгайисяляр, ришхянд вя с. наил олунур. Мцяллиф нитгиня 

персонажларын  диалоглары  гошулур.  Цмумиййятля,  бядии  ядябиййат  бцтцн  сужет  хяттини 

горуйуб сахлайыр. Публисистик вя елми-кцтляви мятнляр ашаьыдакы юзцнямяхсус дил вя 

композисийа  хцсусиййятляриня  маликдир.  Щяъмъя  чох  да  бюйцк  олмайан  мятнлярин 

мянасы  бир  нечя  тезисля,  бюйцк  щяъмли  мятнляр  ися  бир  сыра  йарыммювзцларла  ачылыр. 

Башлыг вя мятнин яввяли, адятян дя биринъи абзас мювзуну шярщ едир вя тематик фон 

йарадыр.  Сонра  мювзунун  ясасландырылмасы  вя  нятиъяси  эялир.  Лакин  бязи  информатив 

вя гыса елми-кцтляви мятнлярдя йекун щиссяси олмайа биляр. 

Елми-кцтляви  вя  публисистик  мятнляр  бязи  лексик  вя  грамматик  хцсусиййятляря 

малик  олурлар.  Мяс.:  бейнялмилял  вя  дцзялтмя  сюзлярдян  эениш  истифадя  олунмасыны, 

ихтисарлары  эюстярмяк  олар.  Тящлил  едилян  мятнляр  цчцн  риторик  суаллар,  эириш 

ъцмляляляри, пассив конструксийалар, ъерунд вя фели тяркибляри вя с. мяхсусдур. Мяс.: 

…а сщанъе оф беъоминэ парт-тиме студентс; … тще станд, такен бй тще УСА; Эреатед 

бй тще Америъан сиде… 

Беляликля,  щяр  бир  мятндя  асанлашдырыъы  вя  чятинляшдириъи  анлар  мювъуддур. 

Мяс.: елми-кцтляви мятнлярдя сюзляр ядатян юз конкрет мяналарында ишлянир ки, бу да 

мятн  цзяриндя  иши  асанлашдырыр.  Бядии  ядябиййатда  ися  сюзлярин  контекстдя  вя 

емосионал  ишлянмяси  онларын  анламыны  чятинляшдирир.  Мяна-композисийа  вя  дилчилик 

хцсусиййятляриня  ясасян  оху  просесиндя  чятинликляр  дя  рянэарянэ  олаъаг.  Одур  ки, 

щямишя ейни методларла ишлямяк еффект вермяз. Мятнлярин рянэярянэлийи, онлара хас 

олан  бцтцн  хцсусиййятляри  иля  бирликдя  бцтцн  комплекс  мясялялярин  щялли  цчцн  эениш 

мейдан  ачыр.  Мяс.:  бядии  мятн  шаэирдлярин  дилдян  биликлярини  артырмагдан,  савайы 

йухары  синифлярдя  тярбийяви  вя  цмумтящсил  ящямиййяти  кясб  едир,  шаэирдлярин  щяйат 

тяърцбясини артырыр, щисс вя щяйяъанларына тясир едир. 

Елми-кцтляви  мятнляр  ися  дил  зянэинляшдирмякля  йанашы,  беля  мятнлярин 

хцсусиййятляринин  мянимсянилмясиня  хидмят  эюстярир.  Онлар  информатив  вя 

цмумтящсил  ящямиййятли  олурлар.  Бу  ъцр  мятнлярин  формасы  артыг  шаэирдляр  цчцн 

информативдир.  Бу  мятнляр  шаэирдляря  йени    хябярляр  верир,  башга  сюзля,  онларын 

дцнйаэюрцшцнц  артырмагла  тялим  иш  эюрцр.  Бцтцн  бу  дейилянляр  мятнин  сечилмяси, 

методларын  тяйин  едилмяси  вя  с.  бахымдан  чох  гиймятлидир.  Беляликля  мятн  цзря  ишя 

башларкян ашаьыдакылары рящбяр тутмаг лазымдыр. 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

31

1.  Мятнин характериндян асылы олмайараг л бцтюв (там) щалда эютцрцлмялидир. 

2.  Иш формасы сяссиз оху олмалыдыр, охунун мящз бу формасы диггяти – мятнин 

мянасына йюнялдир. 

3.  Мятн  цзяриндя  иш  заманы  ясас  диггят  щям  мязмунун,  щям  дя  форманын 

цзяриндя ъямляшмялидир, чцнки йалныз беля олдуьу щалда анлама мязмун вя 

форманын вящдятиндян баш верир. 

4.  Тяръцмяйя о вахт йол вермяк олар ки, мятндяки ифадя васитяляриня адекват 

олан  ана  дили  ифадя  васитялярини  нцмайиш  етдирмяйя  ещтийаъ  дуйулсун.  Бу 

она эюря едилир ки, шаэирдляря щяр ики дилин ифадя васитяляринин публисистик вя 

елми-кцтляви  мятнлярин  тяръцмясиндя  мязмуну  вермяк  цчцн  щяр  ики  дилин 

хцсусиййятляринин ролу эюстярилсин. 

5.  Тядрисин мягсядиня наил олмаг цчцн мятнин хцсусиййятляриндян максимал 

дяряъядя истифадя етмяк. 

6.  Шаэирдлярин  фярди  хцсусиййятляринин  инкишафы  вя  щесаба  алынмасы  онларын 

мараьыны мятн цзря ишя йюнялтмяк. 

7.  Мятнин  охунмасындан  яввял  лексик-грамматик  чятинликлярин  гаршысыны  ала 

биляъяк материал цзяриндя ишлямяк лазымдыр. 

Мятн  цзяриндя  иш  о  вахт  тядрис  характери  дашыйар  ки,  биз  шаэирдляря 

эюрдцряъяйимиз  иши  айдын  тясяввцр  едяк.  Мяс.:  онлар  мятнля  ишляйяндя  щансы 

цсула  ял  атаъаглар,  мятня  неъя  йанашаъаглар,  мятндя  нядян  башлайыб,  нядян 

гуртараъаглар вя с. 

Beləliklə, müəllim tələbələri mövcud strategiyalar haqqında məlumatlandırmalı, 

onları bir növ “silahlandırmalıdır”. Həm də müəllim tələbələrə başa salmalıdır ki,eşidib-

anlamanın təlimi zamanı  əsas vəzifə  və  məqsəd sözlərin semantikvə qrammatik 

mənalarının öyrənilməsi deyil, eşidib-anlama vərdişlərinin günün tələbinə uyğun olan 

səviyyədə inkişaf etdirilməsidir.Sözlərin mənimsənilməsi isə burada bir vasitədir. Təlim 

prosesində yerinə yetirilən tapşırıqların əsas məqsədi həmin prosesin səmərələşdirilməsi 

və daha yüksək nəticələrin əldə edilməsidir. 

 

ƏDƏBİYYAT 

1. 

Языкова  Н.В.  Сборник  задач  и  заданий  по  методике  преподования 

иностранныч языков. Л., 1977. 

2. 

Елухина  Н.В.  Мусницкая  Е.В.  Какими  должны  быть  тексты  для 

аудирования. ИЯШ, 1978. №3. 

3. 

Пассов Е.И. Основы методики обучения иностранным языkам. М., 1973. 

 

НАЖАФОВА ТАРАНА 

 

СОМЕ TЩOУЭЩТС OН ОРЭАНИЗАТИОН  

ОФ ФОРЕИЭН ЛАНЭУАЭЕ ТЕХТС 

 

СУММAРЙ 

Тще  Пресент  артиъле  иs  девoтед  то  соме  тщоуэщтс  он  орэанизатион  оф  фореиэн 

ланэуаэе техтс. While analyzing great attention was given to the facts, taken from the 

practice. The main goal of the article is to detect and find out the lacks in the precess of 

teaching raading activities. The author wants to detect the role of reading at the English 

lessons. 

Filologiya  məsələləri – №02, 2016 

 

32

НАДЖАФОВА ТАРАНА 

 

НЕКОТОРЫЕ РЕКOМЕНДАЦИИ НАД ОРГАНИЗАЦИИ ТЕКСТАХ 

ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА 

 

РЕЗЮМЕ 

Данная статья посвященa oб организации над текстах иностранного языка. В 

течение  анализа  большoe  внемание  обрашено  на  фактом,  полученные  из 

практики.  Один  из  вайщих  целей  раскрыть  роль  чтении  на  уроках.  Автор 

пытается раскрыть рол чтении на уроках английского языка. 

 

Rəyçi: prof. Ə.Səfiyev 

 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

33

                                                                      GÜLNAR  AXUNDOVA 

                                                                                               LDU 

 

           ZAMAN BİLDİRƏN SÖZLƏRİN SEMANTİK FUNKSİYALARI 

 

Açar sözlər: Zaman, temporallıq, mütləq zaman, nisbi zaman 

Ключевые слова: Время, темпоральность, обсолютное время, относителное 

время 

Key words: Time, temporality, absolute time , relative time 

                           

Hər bir dilin müxtəlif səviyyələrdə ifadə olunmasında  zamana aid olan faktlar 

yerindəcə öz əksini tapır.  Dilin hər bir səviyyəsinə aid müxtəlif ifadə vasitələri pərakən-

də, dağınıq halda səpələnmiş vahidlərin təsadüfi yığını deyildir, onlar biri-biri ilə əlaqəli  

sistemi təşkil edir. Temporallığın ifadə vasitələri arasında sistemli münasibətlərin möv-

cud olması ona dilin müxtəlif səviyyəli ifadə vasitələrinin sistemi olaraq funksional-se-

mantik sahə kimi yanaşmağı mümkün edir və burada həmin ifadə vasitələri  semantik 

funksiyaların  qarşılıqlı əlaqəsi əsasında birləşir. ( 5,34s) 

     Dil vahidinin semantik funksiyası haqqında tanınmış tədqiqatçı A.V.Bondarko 

dilçilik ədəbiyyatında  semantik funksiyanı  bir sıra mənanın ifadə edilməsində dil vahi-

dinin imkanları kimi  ifadə  edir. 

    Temporallıq sahəsində «zaman koordinatı»  ümumi məna daşıyır. Başqa sözlə , 

temporallıq sahəsi  zamanca lokallaşma funksiyasının reallaşmasına xidmət edir. Za-

manca lokallaşma ümumi semantik funksiya kimi özündə bir sıra xüsusi semantik 

funksiyaları ifadə edir: 1) mütləq zaman lokallaşdırma funksiyası; 2) nisbi zaman 

lokallaşdırma funksiyası. 

Azərbaycan və ingilis dilllərinin materialları əsasında  bunları nəzərdən keçirək. 

Mütləq zaman lokallaşdırma funksiyası 

Bu semantik funksiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o , hadisəni fərdi və şəxsi 

zaman oxu üzərində lokallaşdırır. Bu halda hesablanma nöqtəsi kimi zaman daim dəyi-

şən nitq momenti kimi  götürülür və zaman  sıfır nöqtəsindən zamanın hesablanma isti-

qamətini göstərir. Hərəkət və ya hadisə isə danışanla fərdi zaman kəsiyi ilə əlaqələnir. 

Fərdi zaman nöqtəsi və ya kəsiyi nitq momentindən asılı olaraq üç şəkildə ola bilir: hə-

rəkət və ya hadisə nitq momenti ilə üst-üstə düşürsə, indiki zamana, nitq momentindən 

əvvəl gəlirsə, keçmiş zamana, nitq momentindən sonra gəlirsə, gələcək zamana aid olur. 

Tədqiqatçı Q.Mileykovskaya öz yazılarında dildəki zaman kateqoriyasını obyektiv za-

manın danışan tərəfindən dərk edilməsindən asılı olduğunu bildirir. (8,76s) Buna etiraz 

edən mülahizələrin də fikirləri maraqlıdır. (1,201-203s) Fərdi zaman oxu dildə, hər şey-

dən öncə, felin qrammatik zaman kateqoriyası ilə əks olunur, çünki qrammatik zaman 

kateqoriyası temporallıq sahəsinin nüvəsini təşkil edir. Keçmiş, indiki və  gələcək ara-

sında sərhədin müəyyənləşdirilməsində nitq momentinin əsas götürülməsi tamamilə qa-

nunauyğundur.   

Temporal leksika da mütləq temporal lokallaşdırma funksiyası daşıya bilər. Bu 

funksiyanı daşıyan leksik vahidlərin mənaları da  «indiki zaman», «keçmiş zaman» və 

«gələcək zaman» da fərqlənir. 

Keçmiş zaman planında  temporal leksika: 

Filologiya  məsələləri – №02, 2016 

 

34

Azərbaycan dilində:  dünən (is., z.), dünənki (sif.), keçmiş (is., sif.), bildir (z.), 

bildirki (sif.), dün (is.), əvvəlki (sif), sabiq (sif.), yaxında (z.) yaxınlarda (z.), onda «keç-

mişdə» və s.  

İngilis dilində: yesterday (n., adv.), since (adv., prep., conj.), hitherto (a.), former 

(a.), early (a.), recent (a.), recently (adv.), ever (adv.), then (adv.). 

İndiki zaman planında temporal leksika: 

Azərbaycan dilində:  indi (z.), indiki (sif.), bugünkü (sif.), çağdaş (sif.) müasir 

(is., sif.), cari (sif.), anən (z.), ani (sif.), yeni (sif.) «dövrümüzə aid olan» və s. 

İngilis dilində:  today (n., adv.), present (a.), presently (adv.) “indiki zamanda, 

indi ”, the moment (n.), now (adv.), nowaday (a.), current (a.), currently (adv.), modern 

(a.), instant (a.) “indiki zaman haqqında”, yet (a.)                       

Gələcək zaman planında temporal leksika: 

Azərbaycan dilində: sabah (is., z.), səhər (z.), gələcək (is., z.), növbəti (sif.),  hə-

mişə (z.), daim (z.) yaxında, yaxınlarda, onda «gələcəkdə» və s. 

İngilis dilində: tomorrow, (adv., n.), morrow (n.), future (a., n.), hereafter (adv.), 

hereupon (adv.), next (a.), oncoming (a.)  

      Nisbi zaman lokallaşdırma funksiyası 

Bu semantik funksiya hərəkətin zaman koordinatlarını müəyyənləşdirır. Onlar hə-

rəkətin zaman koordinatlarını iş, hal və hərəkəti hesablanma və ya istinad nöqtəsi kimi 

təyin edir. Bunu linqvistik cəhətdən nisbi zaman oxu da adlandırırlar.  

Burada söhbət iki zaman oxunun – mütləq və nisbi zaman oxlarının bir- birinə nis-

bətindən gedir. Həmin zaman oxları üzrə  hərəkətlərin bir-birinə qarşılıqlı münasibəti 

çox mürəkkəb olduğundan bu, daim mütəxəssislərin diqqətini cəlb etmişdir.  

Nisbi temporal lokallaşdırma funksiyası temporallıq sahəsinin digər  leksik vahid-

ləri də ola bilər. Hər iki dilə aid belə vahidlərin izahı lüğətlərdə verilmişdir. Təhlil gös-

tərir ki, Azərbaycan dilinə aid seçilmiş sözlər qabaq, əvvəlcədən, irəlicədən, öncə, eyni 

zamanda, eyni vaxtda, sonra, sonradan və  b.k. təyinedici söz və söz birləşmələrindən, 

ingilis dilinə aid seçilmiş sözlər  isə  before, beforehand, in advance, simultaneously, 

after, afterwards, at the same time, prior, soon və  b.k. təyinedici sözlərdən  və ya  ya-

xın mənalı  söz birləşmələrindən istifadə olunur.  

Nümunə kimi diqqət yetirək. 

«Tezdən – z. 1. alaqaranlıqdan, sübh erkəndən T. yola çıxmaq 2. Vaxtından əvvəl, 

qabaq, tez  T. yatmaq»; (4,93s) 

«Müasir – sif. və i. 1. Başqası və ya başqaları ilə bir əsrdə, bir zamanda yaşamış 

və ya yaşayan; həməsr // Müasir(lər)imiz – bizimlə bir əsrdə, bir dövrdə yaşayan(lar) 2. 

indiki əsrdə, indiki dövrdə olan; çağdaş M. ədəbiyyat»; (3,281s) 

«Postsovet – sif. sovet quruluşu, SSRİ dağıldıqdan sonrakı dövr». (2,322s) 

«early  (a., adv.) - near the beginning of a period of time, or before the usual, 

expected or planned time»; (6,385s) 

early  (a., adv.) 1 near the beginning of a period of time, an event etc: 2 arriving, 

or done before the usual, expected or planned time; (9,396s) 

«presently adv 1 soon: I”ll be with you presently. 2 (US) at the present time: The 

Secretary of State is presently in Africa»; (7,154s) 

«antecedent (n.) [C] someone or something existing or happening before, 

especially as the cause or origin of something existing or happening later; (a.) 

previous». (6,43s) 

Filologiya  məsələləri – №02, 2015 

 

35