Топлу Азярбайъан Республикасы Президенти йанында
Standart: 2.1.2; 4.1.3; 4.1.4; 4.1.5
Yüklə 3,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Standart: 2.1.2; 4.1.3; 4.1.4; 4.1.5. Mövzu: Şəkilçilər Təlim nəticəsi: 1.Öyrəndiyi yeni şəkilçiləri təqdim edir 2. Cəm şəkilçilərindən məqamında düzgün istifadə edir 3. Leksik və qrammartik şəkilçiləri tanıyır və onları bir-birindən fərqləndirir 4. Cümlələrin düzgün qurulmasında şəkilçilərin yerini dəqiq müəyyən edir İnteqrasiya: Riy.: 2.1.1; H.b.: 1.2.3; T.s. 2.1.2. İş üsulu: əqli hücum, klaster, müzakirə, Venn diaqramı İş forması: böyük və kiçik qruplarla iş Resurslar: vatman, iş vərəqi, rəngli flamasterlər, şəkillər, qayçı, qələm, karandaş, pozan və s. Filologiya məsələləri – №02, 2016
50 Dərsin gedişi: Motivasiya. Problemin qoyuluşu Müəllim şagirdlərin nitq hissələri haqqında biliklərini sullarla yada salır. Sonra şagirdlərin diqqətini lövhədən asdığı plakata cəlb edir: Müəllim:- Şaxələndirmədə nələr əks olunub?(Söz və şəkilçilər). -Gəlin, söz və şəkilçiləri birləşdirək. Hansı sözlər alındı?(Güldan, güllük, güllü, güldən, düllər, gülün, gülü və s.).
-Bu sözlərin hansında yeni məna yarandı?( Güldan, güllük, güllü ). -Bəs güldən, düllər, gülün, gülü sözlərində gül sözünün mənası dəyişdimi?( Güldən, düllər, gülün, gülü sözlərində gül sözünün mənası dəyişmədi). -Niyə gül sözünə şəkilçi qoşulduqda bir qismində məna dəyişdi, bir qismində isə məna dəyişmədi? Səbəb nədir?(Ona görə ki, -dan, -lük, lü şəkilçiləri sözdüzəldici, -lər, -ün, -ü və s. sözdəyişdirici şəkilçilərdir). -Sözdüzəldici şəkilçilər daha necə adlanır?(Leksik şəkilçilər). -Sözdəyişdirici şəkilçilər daha necə adlanır?(Qrammatik şəkilçilər). Fərziyyələr dinlənilir və tədqiqat sualı müəyyənləşdirilir.
Müəllim sinifdəki sagirdləri gül adları(lalə, bənövşə, qızılgül, yasəmən) ilə qruplara ayırır. Hər qrup özünə ad seçir: “Ziya”, “Şəfəq”, “Ulduz”, “Səma”. Qruplara iş vərəqi təqdim olunur. “Ziya” qrupu İş vərəqi -1 1.İsim düzəldən şəkilçilərdən: -çı4, -lıq4, -lıq4, -lı4, -gil-ə aid nümunələr göstərin. 2.Bu sözlərdən beşini cümlədə işlədin. “Şəfəq” qrupu İş vərəqi-2 1.Leksik və qrammartik şəkilçilərin hərəsinə aid beş nümunə yazın. 2. Onların fərqli və oxşar xüsusiyyətlərini diaqramda qeyd edim.
“Ulduz” qrupu İş vərəqi-3
Filologiya məsələləri – №02, 2015
51 1. Azərbaycan dilində hansı qrammatik şəkilçilər var? 2. Bir neçə isim hallandırın, hal şəkilçilərinin altından xətt çəkin. “Səma” qrupu İş vərəqi-4 Vətən, bağ, ot, üzüm, bax sözlərinə leksik şəkilçilər artırın. Yeni yaranmış sözlərin mənasını izah edin. Ana, kitab, ordu, əsgər, torpaq sözlərinə qrammatik şəkilçilər artırın və həmin sözləeri cümlələrdə işlədin.
Qruplar verilmiş vaxt ərzində işlərini tamamladıqdan sonra təqdimata başlayırlar. Hər bir qrup öz işi haqqında məlumat verir.
1.İsim düzəldən şəkilçilər: -çı4 : bostançı, dəmirçi, traktorçu, üzümçü; -lıq4 : ağaclıq, düzənlik, odunluq, üzümlük; başlıq, gözlük; yaxşılıq, pislik, dostluq, ərköyünlük; -daş: vətəndaş, silahdaş, əməkdaş, yoldaş, sirdaş ; -lı4 : Məmmədli, Paşalı, Qafarlı, Hacıbəyli, N.Gəncəli, Ə.Qarabağlı; azərbaycanlı, məktəbli, kəndli; -gil: Afiqgil, Aliməgil, atamgil, bacımgil 2.Cümlələr: 1. Dəmirçi qızmar odun üzərindən götürdüyü dəmirdən qılınc düzəldirdi. 2.Düzənlik başdan-başa üzümlük idi. 3.Yaxşı yoldaş qardaşdan irəlidir. 4.Ü Hacıbəyli müsiqi sənətimizin dahisidir. 5. Bacımgil Gəncədə yaşayır. “Şəfəq” qrupu İş vərəqi-2 1. -ma, -sov, -xana, -ça, -çə(bağlama, uzunsov, kitabxana, meydança, dəftərçə); -lar, -lər, -da, -də, -dən, -acaq(kitablar, çiçəklər, ağacda, çəməndə, çörəkdən, baxacaq).
2.
Fərqli Oxşar Leksik şəkilçilərin sözün mənasını dəyişir, yeni mənalı söz yaradır qrammartik şəkilçilər sözün mənasını dəyişmir, yalnız formasını dəyişir Hər ikisi dilimizin zəngiliyinə xidmət edir. Nitqimizinqurulmqsınd a iştirak edir
Filologiya məsələləri – №02, 2016
52 “Ulduz” qrupu İş vərəqi-3 1.İsimlərdə cəm, mənsubuyyət və hal şəkilçiləri, xəbər şəkilçiləri. fellərə məxsus şəkilçilər qrammatik şəkilçilərdir. 2. Cədvəl 1. Исмин щаллары
Суаллары Исимляр
А. Й.
Йюн. Т.
Йер. Ч.
ким? ня? кимин?
няйин? кимя? няйя? кими? няйи? кимдя? нядя? кимдян? нядян?
балыг чюряк балыьын чюряйин балыьа чюряйя балыьы чюряйи балыгда чюрякдя балыгдан чюрякдян
1.Vətən-vətəndaş, vətənli, vətənsiz; bağ-bağça, bağlı, bağ-bağatlı, bağça, ot- otlu, otlaq,otluq, otlu, otar(maq), üzüm-üzümlük, üzümçü, üzümlü, bax-baxış. •
Vətən müəyyən əraziyə, milli adətlərə, ümumi dilə malik insanların tarixən yaşadığı ərazi. • Vətəndaş vətəndə- müəyyən əraziyə, milli adətlərə, ümumi dilə malik insanların tarixən yaşadığı ərazi yaşayan şəxs. 3.
Anadan, kitabı, ordusu, əsgərlər, torpaqın. Anadan əziz olan yenə anadır. Kitabı cirmaq olmaz. Ordusu güclü olan dövlət yenilməzdir. Əsgərlər sərhədi ayıq-sayıq qoruyurlar. Torpağın qədrini bilmək və onu düşməndən qorumaq lazımdır. Məlumatın müzakirəsi Qruplar işlərini təqdim etdikdən sonra biri digərinin işinə münasibət bildirir. Orup işlərinin müzakirəzi mövzunun tam şəkiıldə dərk olunmasına imkan yaradır.
Müəllim deyilənləri yekunlaşdirir: -Sözün tərkibi dedikdə nəyi nəzərdə tuturuq?(Kök və şəkilçini). -Kök nəyə deyilir?( Sözün ayrılıqda işlənə bilən və leksik mənası olan hissəsinə kök deyilir). -Şəkilçi nəyə deyilir?(Sözün ayrılıqda işlənə bilməyən və leksik mənası olmayan hissəsinə isə şəkilçi deyilir). -Şəkilçilər neçə cür olur?( Şəkilçilər vəzifəsinə görə iki növə bölünür: leksik (sözdüzəldici) və qrammatik (sözdəyişdirici) şəkilçilər). -Leksik şəkilçi nəyə deyilir?( Söz köklərinə qoşularaq yeni mənalı sözlər yaradan şəkilçilər leksik şəkilçilər adlanır).
Filologiya məsələləri – №02, 2015
53 -Qrammatik şəkilçi nəyə deyilir?( Qrammatik şəkilçilər isə sözün yalnız formasını dəyisdirir). Deməli, şəkilçilər dilimizin zənginliyi və nitqimizin qurulmasını təmin edən hissəciklərdir. Bizim dilimiz iltisaqi dildir, yəni nitqimiz şəkilçilər vasitəsi ilə qurulur.
“Şəkilcilər” mövzusunda qrammatik esse yazın. Qiymətləndirmə Qiymətləndirmə dərsin bütün mərhələlərində meyarlarla aparılır. Тяърцбя эюстярир ки, мцяллимляр leksik (sözdüzəldici) və qrammatik (sözdəyişdirici) şəkilçilərin öyrənilməsində практик ящямиййятя малик мясяляляря чох вахт фикир вермир, беля şəkilçiləri мцгайисяли шякилдя тящлил етдирмирляр. Дярсликдя дя щямин мясяля кифайят гядяр нязяря алынмамышдыр. IV sinif “Azərbaycan dili ”dərsliyində şəkilçilərə dair belə bir məlumat verilir: “Bir çox sözlər şəkilçi qəbul edərək dəyişir; məsələn: yaxşı(sözün kökü)+lıq(şəkilçi)=yaxşılıq. Söz kökünün mənası var vəayrıca işlənə bilir. Şəkilçi isə sözün kökündən ayrı işlənmir. Ayrılıqda onun mənası olmur. Dilimizdə bir çox şəkilçilər ahəng qanununa uyğun olaraq dəyişir. Qoşulduğu sözün son hecasından asılı olaraq şəkilçilər müxtəlif cür yazılır; məsələ: -dan:dağdan, şəhərdən: -dı: qaçdı, gəldi, qondu, gördü”(1, 21). Belə bəsit məlumatdan sonra bir çalışma verilmişdir ki, bunula da şəkilçilərin tədrisini uğurla həyata keçirmək mümkün deyildir. Dərsliklərin səif işlənməsinə rəğmən müəllim daha çox yaradıcı olmalı, əlavə didaktik materiallar, tapşırıqlar hazırlamalı, şagirdlərin şəkilçilər haqqında aydın təsəvvürə malik olmasını, praktik olaraq təmin etməli, tədrisi bu istiqamətdə qurmalıdır. Bunun üçün nitq hissələrinin tədrisi imkanlarından daha cox istifadə edilməlidir. Əsas nitq hissələrinin(isim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf) tədrisi zamanı hər bir nitq hissəsinin yaranmasında iştirak edən leksik şəkilçilərin və həmçinin qrammatik şəkilçilərin qarşılıqlı və müqayisəli öyrədilməsi qayğısına qalınmalıdır. İsim, Сифят, Say, Əvəzlik мювзуlarının tədrisində həm isim, sифят, say, əvəzlik düzəldən şəkilçilər üzərində, həm də cəmlik, hal, məsubiyyət, xəbərlik şəkilçiləri üzərində iş aparılmalıdır. Həmçinin şəkilçilər vasitəsilə xцсуси исимлярдян цмуми исимлярin дцзялдилмяси щадисясиня дя диггят етмяк лазымдыр: Азярбайъан-азярбайъанлы, Бакы-бакылы вя с. Феллярин тядриси цзря иш просесиндя ет, эет фелляри индики вя эяляъяк заман шякилчиляри гябул едяряк т самитинин д самити иля явяз олунмасы, щямчинин эяляъяк заман шякилчиляриндян сонра Ы шяхсин сонлуглары ялавя олундугда г-нын ь-йа, к-нын й-йа кечмяси шаэирдлярин нязяриня чатдырылмалыдыр. Бурада онларын яввялляр юйряндикляри бир ганунауйьунлуьу - ики саит арасында г-нын ь-йа, к-нын й-йа кечмясини хатырлатмаг лазымдыр. Гейри-гяти эяляъяк заман шякилчиляринин йазылышы иля ялагядар йени бир ганунауйьунлуг юйрядилмялидир. Шаэирдляря баша салынмалыдыр ки, йохла, ишля кими сону саитля битян дцзялтмя фелляря -ар, -яр шякилчилярини артырмаг цчцн сюзля шякилчинин арасына битишдириъи й самити ялавя едилмялидир: йохлайар, ишляйяр. Феллярин грамматик формасынын дяйишмяси иля ялагядар гайдалардан бири дя ет, эет тякщеъалы фел кюкляринин еляъя дя сону т иля битян чохщеъалы дцзялтмя феллярин сонуна саитля башланан шякилчиляр артырылдыгда т-нын д-йа кечмяси гайдасыдыр. Мясялян, ет- Filologiya məsələləri – №02, 2016
54 едир, едяр; эет-эедир-эедяр вя с. Бу гайда ашаьыдакы характерик ъящятляря маликдир: а) кар самитин ъинэилтили самитя кечмяси вя йа ъинэилтиляшмяси щадисяси иля ялагядар йазымызда гябул олунмуш йеэаня гайдадыр; б) йалныз фелляря аиддир; ъ) тяляффцзя ясасян чох асанлыгла мцяййянляшир. Ибтидаи синифлярдя "Фел" мювзусунун тядриси иля баьлы felin заманları və bu zamanları yaradan qrammatik şəkilçilər, феллярдя инкар шякилчиляринин ишлянмяси, mясдярлярин щалланмасы və s. məsələlər öyrənilir. Ибтидаи синифлярдя индики вя эяляъяк заман фелляринин тяляффцз гайдасыны баша салмаг, изащ етмяк цчцн чалышмалар системиндян, дидактик ойунлардан, интерактив тялим методларындан истифадя етмякля йанашы, яйаниликдян истифадя мцщцм ящямиййят кясб едир. Бу гайда иля шаэирдляр практик олараг Ы синифдя таныш олур, сонракы синифлярдя нязяри шякилдя юйрянирляр. Сону т иля битян чохщеъалы феллярин (мясялян, охут-охудур, охудар, охудаъаг вя с.), сону д иля йазылыб мцяййян грамматик вязиййятлярдя т кими тяляффцз олунан исимлярля мцгайисяли юйрядилмяси də файдалыдыр. Ибтидаи синифлярдя "Фел" мювзусунун тядриси иля баьлы ашаьыдакы орфоепик ишляр апарылыр: 1. Индики вя эяляъяк заман фелляринин тяляффцзц. 2. Феллярдя инкар шякилчиляринин ишлянмяси вя тяляффцзц. 3. Мясдярлярин щалланмасы вя тяляффцзц. Индики вя эяляъяк заман фелляринин тяляффцзц иля баьлы гайдалар ясасян сону а, я саитляри иля битян фелляря аиддир. Сону а, я саитляри иля битян фелляр индики вя эяляъяк заман шякилчилярини гябул едяркян ащянэ ганунуна уйьун олараг а, я саитляри ы, и, у, ц саитляриндян бири иля явяз олунур. Мясялян, индики заман: башлайыр-башлыйыр, башлайырам-башлыйырам, эюзляйирсян-эюзлцйцрсян, эюзляйирляр-эюзлцйцрляр вя с.; эяляъяк заман: сясляйяъяйям-сяслийяъям, ойнайаъаьам-ойнуйаъам(6, 93). Ибтидаи синифлярдя индики вя эяляъяк заман фелляринин тяляффцз гайдасыны баша салмаг, изащ етмяк цчцн чалышмалар системиндян, дидактик ойунлардан, fəal/interaktiv təlim metodlarından (Venn diaqramı, əqli hücum, klaster, anlayışın çıxarılması, suallar, müzakirə, akvarium, karusel və s.)(7, 283) истифадя етмякля йанашы, яйаниликдян истифадя мцщцм ящямиййят кясб едир. ƏDƏBİYYAT 1. Abdullayev M. İbtidai siniflərdə söz yaradıcılığı üzrə işin təşkili // İbtidai məktəb və məktəbəqədər tərbiyə, 1971, № 5, s.18-22 2. Cəfərov S.Ə. Azərbaycan dilində sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilər. Bakı: Maarif, 1968, 108 s. 3. Cəfərov S.Ə. Sözdüzəldici şəkilçilərin bəzi xüsusiyyətləri // Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi, II buraxılış, 1964, s. 20-30 4. Cəlilov F.A. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı: Maarif, 1988, 285 s. 5. Həsənov M., Cəfərova N. İbtidai siniflərdə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası. Bakı: Mütərcim, 2013, 410 s. 6. Həsənov M., Cəfərova N., Bəhmənova C. İbtidai sinif müəllimləri üçün kurikulumun məzmunu və həyata keçirilməsi yollari Elm və təhsil”nəşriyyatı , Bakı: Elm və təhcil 2014, 70 s. 7. Ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinifləri üçün fənn kurikulumları. Bakı: Təhsil, 2008, 480 s.
Filologiya məsələləri – №02, 2015
55 8. Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartı və proqramları (kurikulumları)// Kurikulum, 2010, №3, s. 116-130 9. http://www.derslik.edu.az/forums/19/215/
ЗЕЙНИЕВА ГАХИРА ИСПОЛЬЗОВАНИЕ АКТИВНЫХ И ИНТЕРАКТИВНЫХ МЕТОДОВ ОБУЧЕНИЯ В ПРОЦЕССЕ ПРЕПОДАВАНИЯ ЛЕКСИЧЕСКИХ И ГРАММАТИЧЕСКИХ СУФФИКСОВ В НАЧАЛЬНЫХ ШКОЛАХ РЕЗЮМЕ В начальных классах в процессе преподавания лексических суффиксов применение интерактивных методов обучения дает эффективные результаты. Использование новых методов способствует сознательному усвоению лексических и грамматических суффиксов. Процесс обучения делает детей активными, заставляет их логически мыслить,приобрести знания самостоятельно. В начальных классах в процессе обучения лексических и грамматических суффиксов применение таких методов как кластер (диверсификация), круглый стол, диаграмма Венна,ежедневная стратегия из двух частей, БИБО и др. стимулируют усвоение. ZEYNIYEVA QAHIRA
TEACHING OF LEXICAL AND GRAMMATICAL SUFFIXES IN PRIMARY SCHOOLS SUMMARY The use of interactive teaching methods in the prosses of teaching of lexical suffixes gives efficient results. The use of new methods contributes to the conscious appreciation of lexical and grammatical suffixes. The training makes the children active, forcing them to think logically, to acquire knowledge independently. In The primary classes in learning lexical and grammatical suffixes using such methods as a cluster (diversification), a round table, a Venn diagram, daily strategy of two parts, BİBO and others stimulate assimilation.
Filologiya məsələləri – №02, 2016
56 İRADƏ CƏFƏROVA ADİU iradə-aynurə.@.mail.ru. İNGİLİS HƏYAT TƏRZİNİN İDARƏÇİLİK, RƏSMİ-İŞGÜZAR DAİRƏLƏRİNDƏ SİYASİ-DİPLOMATİK ÜSLUBİYYƏTİN İŞLƏNMƏSİNDƏ ƏSAS MEYARLAR Açar sözlər: funksional, nominativ, terminoloji, universal, rəsmi, humanitar. Ключевые слова: функциональный, номинативный, терминологический, универсальный, официальный, гуманитарный. Key words: functional, nominative, terminological, universal, official, humanitarian.
üslubiyyət dilçilik elminin mərkəzi problemlərindəndir. Təqdim olunmuş məqalə müasir ingilis dilinin rəsmi-işgüzar üslubuna həsr olunub. Müasir dövrdə ingilis dili beynəlxalq dil kimi çıxış etdiyi üçün işgüzar ingilis dilini bilən mütəxəssislərə zəruri ehtiyac yaranmışdır.Siyasi-diplomatik üslub təkcə ünsiyyət yox, həmçinin məlumatvermə funksiyasını da yerinə yetirir. Fuknsioanl üslubların hər biri mürəkkəb bir sistemdir: o, müxtəlif nitq növlərinə ayrılır və həmin nitq növləri vasitəsilə fəaliyyət göstərir, bu proses zamanı inkişaf edir, formalaşır, təkmilləşir. Məsələn, həmin prosesi rəsmi-işgüzar üslubda siyasi-diplomatik, ictimai- siyasi, ictimai-hüquq nitq növləri vasitəsilə mümkünləşir. Üslubi norma deyildikdə üslub fərqlərə aid olan norma, xüsusiyyətlər nəzərdə tutulur. Normativlik müxtəlif funksional üslublarda müxtəlif cür özünü göstərir. Məsələn, əgər rəsmi-işgüzar üslubda ifadənin qurulması mütləq bu üslubun qaydalarına riayət olunmasını tələb edirsə, elmi üslublu mətnlərdə isə qeyri-üslub çalarlı olan hissələrin daxil olunmasına yol verilir; bu da tədqiqatçının fərdi-müəllifliyini qeyd etmək üçün edilir. Siyasi-diplomatik üslubun aydın və dəqiq tərifini Ş.Ağakişiyeva verir: «Siyasi- diplomatik üslubun vəzifəsi dövlət və ictimai idarə sənədlərinin yazıldığı mətnlərdə əlaqədardır. Rəsmi-işgüzar üslubun əsas xüsusiyyətləri: konkret leksikaya malik olması; hansısa məsələni izah etmək üçün artıq izahata, təsviri vasitələrə yol verilmir. Əmr, qərar, müqavilə, fərman, qanun, qətnamə, nizamnamə, bəyanat ültimatium və s. kimi rəsmi sənədlərdə fikir konkret, ardıcıl, aydın və inandırıcı olur. Rəsmi-işgüzar üslubda standart formalar və hazır ifadələr işlədidir, bədii təsvir vasitələri işlədilmir; sənədin növündən asılı olaraq sahə terminlərindən, ümumxalq sözlərindən istifadə olunur». Rəsmi sənədlərin dilində orfoqrafik qaydaların pozulma hallarına yol verilmir, çünki, mühüm rəsmi və dövlət sənədləri müəyyən funksional məxfilik və mütləqlik mahiyyətini kəsb edir. Siyasi-diplomatik üslub üçün düzgünlük ən yaxşı üslubi normadır. Bunun yaxşı cəhəti nümunəviliyi izləmək, standartı gözləmək, leksik vahidlərin dəqiq, həqiqi, xüsusi nominativ mənada işlədilməsidir. Rəsmi-işgüzar üslub əsasən rəsmi münasibətlərin dil ifadəsini özündə əks etdirir və bu tipli münasibətlərinə yaranmasından və formalaşmasından başlanır. Nəticədə də çağdaş dövrdə bütün rəsmi münasibətləri öz əhatə dairəsinə salır. Buraya müxtəlif Filologiya məsələləri – №02, 2015
57 subyektlər arasında gedən rəsmi əlaqələr daxil edilir. Ona görə lə, bu üslubun fuksional təzahür xüsusiyyətləri olduqca geniş və rəngarəngir. Amma, bununla yanaşı, onun konkret standartları formalaşmışdır. Belə ki, cəmiyyətdə yaranan ictimai-siyasi, inzibati-bürokratik hüquqi, iqtisadi və mədəni institutların hər birinin səciyyəvi cəhətləri də bu üslubun funksional təzahür imkanlarını genişləndirir. Müxtəlif rəsmi müraciət formaları əmsallər və instansiyalar üzrə genişlənsə də, vahid standartlar üzrə genişlənsə də vahid standartlar hər yerdə məcburi qayda kimi qəbul edilir. Adi ərizədən tutmuş, beynəlxalq münasibətləri əks etdirən sənədlərə qədər hər birinin riayət olunmala normaları m.vcuddur. Siyasi-diplomatik üslubun norma təzahürü özünü müəyyən edilmiş standartlara uyğun tətbiqində göstərir. Ədəbi dilin siyasi-diplomatik üslub üçün iki xüsusiyyəti xarakterikdir: 1. məsələnin aydın və qısa izahı; 2. artıq, lazımsız ifadələrin işlədilməməsi. A.Qurbanov da qeyd edir ki, «rəsmi üslubda yazılan sənədlərdə fikrin konkret şəkildə izahı tələb olunur. Buna əsasən də rəsmi üsluğun özünə aid dil əlamətləri mövcuddur». Tədqiq olanun üslubun əsas funksiyaları kimi məlumatlandırma və göstəriş, əmr oluduqdan, dil vasitələri elə seçilir ki, nəql olunan mətn maksimal dərəcədə dəqiq, konkret və lakonik olsun. Siyasi-diplomatik üslubda dil vasitələrinin yeknəsəqliyi dil standartlarına gətirib çıxarır. Dil siyasi-diplomatik – üslubun funksional cəhətdən şərtlənmiş xüsusiyyətidir. Bu qaydalar univkersal deyil, janrların tələbatından asılı olaraq dəyişir. Kargüzarlıq ştamplarının işlənməsi fikrin qısa və dəqiq şəkildə ifadəsinə kömək edir. Onlar məhdud kommunikativ şəraitdə işlənilir və məhdud sayda anlayış bildirir. Bu cür kargüzarlıq ştamplarından ibarət mətnlərə aid edə bilrik aşağıdakıları. Məsələn:
Siyasi-diplomatik üslubun xüsusiyyətlərindən biri olan obyektivlik – bütün tərəfdarların maraqlarını müəyyənləşdirmək və əks etməsini nəzərdə tutur. Qeyd etdiyimiz kimi, onların əsas hissəsi universal xarakterli olduğundan rəsmi üslubun leksik normasına ümumbəşərilik səciyyəsi verir. Beynəlxalq terminlər və internasional sözlərin bu üslubun leksik normasına çevrilməsi ona bütün dünya ədəbi dilləri üçün standartlaşdırılmış fuksional üslub səciyyəsini qazandırır. Terminlər digər üslublarda işlənsə də, onların sintaksisi standanrtlaşdırılmadığına görə rəsmi üslubdakı universallılıq keyfiyyətini bütün hallarda əldə etmir. Z.Cəfərovanin siyasi-diplomatik üslubunun verdiyi qruplaşdırma ilə biz bir qədər razı deyilik. Z.Cəfərova yazır: «Rəsmi üslub anlayışı özündə bir çox məsələləri ehtiva edir. Bu anlayışa daxil olan sənədlər janr və məzmun baxımından bir-birindən fərqlənir. Rəsmi sənədlərin müxtəlifliyi, onaların çoxistiqamətli olması rəsmi üslubun daxilində müəyyən yarımqrupların yaradılmasına və üslubun adında variantlılığa səbəb olur». Rəsmi üslubun əhatə etdiyi sənədləri və onların fəaliyyət göstərdiyi sahələri nəzərə alaraq onu aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 1. dövlət və qanunvericilik orqanlarının sənədləri;
Filologiya məsələləri – №02, 2016
58 2. hüquq və mühafizə orqanlarının sənədləri; 3. diplomatik sənədlər. I qrupa xüsusi hallarda tərtib edilən rəsmi dövlət sənədləri daxildir və rəsmi üslubun bu qolunu rəsmi-inzibati üslub adlandırılması məqsədəuyğundur. II qrup isə özündə hüquq və dəftərxana sənədlərini ehtiva edir. Bu səbəbdən onu rəsmi üslubun rəsmi-kargüzarlıq və ya rəsmi-işgüzar adlandırmaq mümkündür. III qrup isə artıq müstəqil funksional üslub kimi fəaliyyət göstərən diplomatik üslub adlandırıla bilər. Gördüyümüz kimi, müxtəlif fəaliyyət sahələri nəzərə alınsa da, nədənsə yalnız üç yarımüslub qrupu göstərilib. Bir çox sahələr, məsələn, iqtisadiyyat (biznes, ticarət) və s.-ləri əks olunmayıb. Rəsmi-işgüzar üslubda bir 4 yarımüslub qeyd edirik: qanunverici; hüquq; inzibati; diplomatik. İnzibati öz növbəsində əsl inzibati və inzibati-ticarət növlərinə ayrılır. Janrlara gəldikdə qeyt etməliyik ki, dicər üslublarla müqayisədə rəsmi-işgüzar üslubda janrların bölgüsü daha dəqiqdir. Bu bölgü formal cəhətdən sənədlərin başlıqlarında əks olunub (əmr, qərar, müqavilə, fərman, qanun, qətnamə, nizamnamə, ültimatium, bəyanət və s.). İşgüzar üslubda olan janrları belə qruplaşdırmaq olar: qanunverici-nizamnamə sənədlərin janrları; korrespoendensiya (ərizələr və s.) janrı; məlumatlandırıcı sənədlərin janrı və yekunlaşdırıcı sənədlər janrı. Bu janrların bölgüsü rəsmi-işgüzar üslubun yerinə yetirdiyi funksiyalardan irəli gəlirn: • əmr vermə; • ərizə formasında xahiş; • məlumat vermə. İşgüzar ingilis dili üçün konkret peşə sahiblərini, yerinə yetirdiyi vəzifəni adlandıran özünəməxsus antroponimlərin xüsusi siyahısı var: teller, auditor, accountant, manager, executor, testator, vendor, purchaser. Bu siyahıda sabit söz birləşmələri ilə adlandırılan vəzifə adları xüsusi yer tutur: The Head of the Credit Department – Kredit şöbəsinin müdiri; Loan Officer – İstiqraz üzrə iqtisadçı; Sales Manager – satış üzrə müdir; Production Manager – istehsalıt üzrə müdir; Staff Manager – kadrlar şöbəsinin müdiri və s. Dilin digər sahələrində bu leksik-semantik qrup tam şəkildə işlənmir. Sintaktik səviyyədə paralel konstruksiyalar, izahlı-təyini budaq cümlələri,e lmi üsluba xas olan cümlə modellərinin işlənməsini izləmək olar. Rəsmi-işgüzar üsluba aid mətnlər sadəcə oxumaq üçün deyil, sakit, rahat şəraitdə dəqiqliklə öyrənməsi üçün nəzərdə tutulub, ona görə də onlar çox saylı uzun cümlələrin işlənməsi ilə fərqlənir. Rəsmi-işgüzar üslubu ədəbi dilə təsiri güclüdür. Belə ki, rəsmi-dövlət sənədlərinin tərtibində olan qaydaları rəsmi-işgüzar üslub özü müəyyənləşdirir. Ədəbi dil bu qaydalara təsir etmir, əksinə rəsmi-işgüzar üslubdan hazır şəkiodə alır.
Yüklə 3,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|