O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Turkiston viloyati gazetasi, 1895, № 8.
2 Furqat. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1975, 184—185-betlar.
311

---

Ian teng bilim olishlari lozim, ayollar erkaklar bilan jamoat 
joylarida birga bo‘lishi mumkin, degan fikrni olg‘a suradi.
XIX asrning oxiri — XX asr boshlarida 0 ‘rta osiyolik 
ma’rifatparvarlar jamiyat hayotini insonparvarlashtirish uchun uni 
demokratlashtirmoq zarur, buning uchun mamlakatda mavjud 
bo‘Igan tartib-intizomni tubdan o'zgartirmoq, ijtimoiy adolat 
normalariga amal qilmoq zarur, degan xulosaga keladilar. 
Ma’rifatparvar demokrat shoirlar Muqimiy, Zavqiy, Hamza jami- 
yatdagi noxush holatlar, odamlar turmush tarzidagi qoloqlik, 
fikrlash madaniyatidagi zaiflik, madaniy-ma’rifiy qashshoqlik sabab- 
larini ochib tashladilar. H okim iyatning burnidan narini 
ko'rmaydigan, o‘z manfaatini o'ylaydigan, xalq manfaatidan yi- 
roq bir guruh mullalar, eshonlar qo‘lida ekanligini ta’kidlab, 
ulaming g‘ayriinsoniy qiliqlarini fosh etdilar. Ayniqsa, Muqimiy1, 
chor Rossiyasi Turkiston o‘lkasida amalga oshirayotgan mustam- 
lakachilik siyosatini qattiq tanqid qildi. Mustamlakachilik siyosati 
tufayli go‘zal Farg‘ona vodiysi shaharlari, qishloqlari xarobaga 
aylanayotganligi, odamlar kundan-kunga kambag‘allashib, nochor 
holda yashayotganligi, inson haq-huquqlari toptalayotganligi, 
xususan, mustamlakachilar ko‘klarga ko‘tarib maqtagan «demokratik 
saylov sistemasi» qalbaki ekanligini fosh etdi. Chor Rossiyasi va 
mahalliy amaldorlaming o'zboshimchaligi va shafqatsizligi, aldam- 
chiligi va axloqiy tubanligini masxara qildi. Jamiyat moddiy asosini 
yaratuvchi mehnatkashlar och-yalang‘och, qashshoq yashayotgan 
bir sharoitda mahalliy boylar aysh-u ishrat surayotganligi bilan 
murosa qila olmadi. Zulm-zo‘rlik va adolatsizlikdan g‘azabga keldi. 
Kishilarni mavjud ijtimoiy tuzumning adolatsiz ekanligini anglash- 
ga2, bilimga, ilmga, insof-diyonatga, demokratiyaga asoslangan 
insonparvar jamiyat qurishga chaqirdi.