O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol
Быховский Б.Э . Кьеркегор. М ., 1972
Yüklə 3,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 Быховский Б.Э . Кьеркегор. М ., 1972.
348 Kyerkegoming fikriga ko'ra, inson o‘zining mavjudligini hayoti uchun og'ir bo‘lgan lahzalarda yaqqolroq sezadi. 0 ‘sha og‘ir damlarda inson o‘zligi bilan uchrashadi. Uchrashuv paytida ya shash, ishlash tarzini tanlash zaruriyati tug'iladi. Hayotning og‘ir damlarida oqilona yo‘l topish uchun tanlash vaziyatining sodir bo‘lish jarayonini har tomonlama tahlil qilish zarur, degan xulosaga keladi. Daniyalik allomaning e’tirof etishicha, hayotda tanlash, insonni turli iztiroblardan, vahimalardan ozod qilmoq uchun uning ruhiyati uch muhim: nafosat, axloqiy va xudojo'ylik bosqichlarini bosib o‘tmog‘i zarur. Kyerkegorning tushuntirishicha, inson ruhiy kamolotining na fosat bosqichida uning ichki dunyosiga hissiyotlar hukmronlik qiladi. Hayotdan ko‘proq zavq-shavq, lazzat olishga intiladi. Biroq inson qanchalik his-tuyg‘u ta’siriga berilsa, shunchalik o‘z hayo- tidan qoniqmaslik kasaUga giriftor bo'ladi. Xuddi o'sha norozilik tuyg‘usi insonni axloqiy bosqich tomon boshlaydi. Endilikda inson turmush tarzida mas’uliyat, burch, insof, diyonat kabi tuyg‘ular ustuvorlik qila boshlaydi. Bu bosqichda inson hissiyot lar ta’siridan voz kechib, o'zining ongi va faoliyatini axloqiy qoidalarga bo‘ysundiradi. Ezgulik bilan yovuzlik, yaxshilik bilan yomonlikning farqini tushunib oladi. To‘g‘rilik, yaxshilik yo'lini tanlagan shaxs darajasiga ko'tariladi. Kyerkegoming ta’kidlashicha, inson ruhiy kamolotining uch- inchi — xudojo‘ylik bosqichida, o‘zining e’tiqodi bilan bevosita muloqotda bo'ladi. Muloqot natijasida, har qanday umumaxlo- qiy qoidalar talablaridan yuqori ko'tariladi. Kyerkegoming ta’kidlashicha, inson shaxs darajasiga ko‘tarilmog‘i uchun unga erkinlik zarur. Erkinlikka erishgan inson chekadimi yoki chekmaydimi, piyoda yuradimi yoki velosepedda yuradimi, bunday turmush tarzining shakllarini o‘zi tanlaydi. Shuning uchun erkinlikni tanlashning mutlaq imkoniyati, deb biladi. Shunday qilib, Kyerkegor odamlardan har qanday sharoitda ham oqilona yo‘l topishga — tanlashga mas’uliyat bilan qarashga da’vat etadi. Uning e’tirof etishicha tanlash har doim tasodifan, to'satdan yuzaga keladi. Hech qanday sabab va oqibatlar bilan bog‘lanmaydi. Mabodo, tanlash allaqanday sabab tufayli amalga oshirilgan bo‘lsa, bunday tanlash erkinlik doirasidan tashqarida sodir bo'ladi. Bunday tanlash mas’uliyatini inson o‘z zimmasiga ololmaydi. 349 XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida antiklassik falsafa namoyandalari ijtimoiy-tarixiy praktikani o‘rganishga alohida e’tibor bera boshladilar. «Xudo aqli» — «Absolyut g‘oya»ni, boshqacha aytganimizda, klassik falsafa olg‘a surgan ratsionalizm tamoyillarini tanqid eta boshladilar1. Xususan, mashhur nemis faylasufi Artur Shopengauer (1788— 1860-y.) klassik falsafa namoyandalari har tomonlama ulug‘lagan inson aqli o'miga inson irodasini qo‘ydi. Uning fikriga muvofiq, iroda — bu insonning hohish-istaklarining shakllanishi uchun turt- ki bo‘lgan motivlar yig‘indisidir. 0 ‘sha motivlar insonning xatti- harakatiga ichki stimul beradi, uni har tomonlama qo‘llab-quwat- laydi. Inson xatti-harakatiga stimul berib turadigan motivlarning o‘ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ular doimo o‘zgarib, takomillashib turadi. Shuningdek, inson irodasini shakllantirgan motivlar uning aqliy faoliyatining yo‘nalishlarini ham belgilab beradi. Aqliy faoliyatning mustaqillik darajasini belgilashda ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Shopengauerning ta’kidlashicha, klassik falsafa namoyandalari ko‘klarga ko‘tarib maqtagan, «qudratli aql» bilan irodani muro- saga olib keladigan kuchlar ham mavjud bo‘ladi. 0 ‘sha kuchlar: 1. Irodani aql nazorati doirasidan «chetga olib chiqadi». Uni «mutlaq erkin xohishga» aylantiradi. 2. Inson irodasining hali foydalanilmagan ilohiy imkoniyatlarga uyqash ekanligini asoslab beradi. Shopengauerning e’tirof etishicha, iroda — bu «mutlaqlik belgisi»dir. Chunki iroda real voqelikdan ajralgan, o‘ziga xos bir dunyodir. Uning hech qanday chegarasi yo‘q, makon va zamonda cheklanmagan. Shuning uchun ham, iroda makon va zamondan tashqarida turadi, shakli-shamoyili ham yo‘q. U doimo rivojlanib turadigan jarayon, lekin ushbu jarayonni inson bilishga qodir. O'z navbatida, insonning bilish borasidagi qobiliyati irodaga xizmat qiladi. Shopengauerning tushuntirishicha, inson irodasi turli dara- jalarda namoyon bo‘ladi. Inson irodasining holati, darajasini mashhur nemis faylasufi Aflotunning g‘oyalariga o‘xshatadi. G ‘oyalar hodisa va voqealardan o‘zgarmasligi bilan keskin farq qiladi. Makon va zamondan tashqarida mavjud bo‘ladi. Shuning Yüklə 3,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|