Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

mazmun shakllanadi
deyilgani to‘g‘riroq, chunki shu holda- 
gina mazmun voqelanishi mumkin. Ya’ni Gegel aytmoq- 
chi, «... mazmun shaklsiz emas, shakl esa ayni vaqtning 
o'zida mazmunda mavjud bo'lib, unga nisbatan tashqi nar- 
sadir».1 Shundan kelib chiqqan holda faylasuf shaklning 
mazmunga, mazmunning esa shaklga o‘tib turishi haqida 
so‘z yuritadi.
Mazmun va shaklning bir-biriga o'tishi genetik asosga 
ega. Buni muayyan turg'un janrlar misolida ham ko'rish 
mumkin. Masalan, g‘azal janri dastlab paydo bolganida 
mazmun hodisasi edi. Lining mazmun hodisasi bo‘lganini 
so‘zning lug'aviy ma’nosi ham yaqqol ko'rsatib turadi. Ya’ni 
so‘z ma’nosidan kelib chiqilsa, «ayollargaxushomad, maq- 
tov, muhabbat» mazmunidagi she’riy asar borki g'azal deb 
yuritilgan. Keyinchalik, g‘azal ayni mazmunni ifodalash 
uchun eng optimal shakl kasb etgach, u shakl hodisasiga
- turg'un she’riy janrga aylandi. Endi g'azal deb ataluvchi 
shaklda tamoman boshqa (mas., falsafiy, tasavvufiy, haj- 
viy) mazmunni ifodalash ham mumkin bo'ldi. Xuddi shu 
gapni «nove!!a»ga nisbatan ham aytish mumkin. Italyan- 
cha «yangilik» so'zidan olingan «noveila» dastlab janr, 
ya’ni shakl hodisasi bo'lmay, mazmun hodisasi edi. Novel­
la deyilganda an’anaviy voqeaband asarlardagi syujetlar- 
ni takrorlamaydigan, o'quvchida jonli qiziqish uyg'otuvchi 
yangi
voqea-hodisadan xabar beruvchi asar tushunilgan. 
Ayni paytda, novella o'ziga xos shakl xususiyatlariga ham 
ega bo‘lgan: qisqalik, syujetning shiddat bilan rivojlanishi, 
kutilmagan burilishlarga egaligi kabi. Keyinchalik novella-
1 Гегель. Энциклопедия философских наук. Т.1. - М.: Мысль, 1974. - С.298.
138
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ga xos shakliy xususiyatlar muqimlashib, o'ziga xos shakl
- novella janri yuzaga keladi. Shuningdek, shakl va maz- 
munning bir-biriga o'tishini bir asar doirasida ham ko'rish 
mumkin. Bunda endi badiiy asarning «sistema» ekani, 
har qanday sistema quyi va yuqori darajadagi strukturaviy 
bo'laklardan, sathlardan iborat ekanligidan kelib chiqamiz. 
Deylik, asarning istalgan parchasini o‘qiganimizda bizga 
«eshitiladigan» nutqning moddiy tomoni (ritm, intonatsi- 
ya, vazn, qofiya) shu nutqiy bo‘lak mazmuniga nisbatan 
shakl bo'ladi. Ayni chog'da, nutq mazmuni kengayib borib 
ko‘z oldimizda voqealarni namoyon etadi, ya’ni u endi syu- 
jetga nisbatan shakldir. 0 ‘z navbatida, syujet xarakter va 
sharoitni namoyon etish shakli bolsa, xarakter va sharoit 
asarning yaxlit badiiy konsepsiyasini ifoda etish shaklidir. 
Ko'ryapmizki, har bir yuqori sath o'zidan oldingi sathga 
nisbatan mazmun, quyidagisi esa o'zidan keyingisiga nis­
batan shakl o'laroq namoyon bo'lar ekan.
Shakl konservativroq hodisa bo'lganidan o'zgarishga u 
qadar moyil emas, muayyan bir ko'rinishida uzoq yashov- 
chanlik xususiyatiga ega. Mazmun esa o'zgaruvchanlikka 
moyil hodisa bo‘lib, har bir badiiy asar mazmunan o'zicha 
originaldir. Sababi, o‘sha asarni yaratgan ijodkor - indi- 
vid, u dunyoni o'zicha ko'radi va baholaydi. Shunga ko'ra, 
hatto oshkor taqlidiy ruhdagi asar ham mazmunan original 
(originallik bu o'rinda ijobiy baho - o'ziga xoslik ma’nosi- 
da emas, balki boshqalarga aynan o'xshamaydigan degan 
ma’noda tushuniladi) sanaladi. Masalan, hikoya badiiy 
adabiyotda o‘zining asosiy shakliy xususiyatlarini saqla- 
gan holda uzoq o‘tmishdan beri yashab keladi. E’tibor be- 
rilsa, mumtoz adabiyotimizdagi hikoyatlar bilan zamonaviy 
hikoya o'rtasida mushtarak nuqtalar borligini ko'rish qiyin 
emas, ya’ni o‘tgan vaqt ichida sodir bolgan tub shakliy 
o‘zgarishlar yo‘q. Holbuki, xuddi shu vaqt davomida ayni 
shu shakl doirasida minglab yozuvchilar ifodalagan turfa 
badiiy mazmunlarning son-sanog‘iga yetib bo'lmaydi. Al-
139
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

batta, har bir hikoyaning shaklida ham muayyan o'ziga 
xosliklar kuzatiladi, biroq hikoyaga xos asosiy shakliy bel- 
gilar saqlanib qolaveradi.
Badiiy asar qimmatini belgilashda mazmun va shakl- 
ning uyg'un muvofiqligi eng muhim mezonlardan sanaladi. 
Badiiyat go'zal shaklda ¡fodalangan aktual, umuminsoniy 
qadriyatlarga mos mazmunni taqozo etadi. Adabiyot- 
shunos badiiy asarni tahlil qilarkan, uning diqqat marka- 
zida shakl yoki mazmun íurishi mumkin. Lekin asosan 
shaklga e’tibor qaraígani holda ham adabiyotshunos uning 
mazmun tomonlarini nazardan soqit qilolmaydi; asarning 
mazmun jihatini tekshirayotgan olim ham o'sha mazmun- 
ning muayyan shaklda ifodalanayotganini unutmasligi 
shart qilinadi. Modomiki badiiy asarda shakl va mazmun 
uyg‘un birikarekan, shaklni badiiyat, mazmunni g'oyaviylik 
(bunda ham, albatta, shartlilik bor) hodisasi sifatida tushu- 
nib, har ikkisiga birdek e’tibor berish zarur, bu adabiyot- 
shunoslikning «oltin qoida»si sanaladi.
Shu o'rinda «shakl» va «mazmun» tushunchalarini 
farqlash, adabiy asar tarkibini shu ikki asosga tayangan 
holda anglash XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida nemis 
estetik tafakkurida, xususan, Gegel falsafasida qaror top- 
ganini eslatish joiz. Bunga qadar esa antik zamonlardan 
boshlab asarga bir butun sifatida qaralgan, uni «shakl» 
va «mazmun» tushunchalariga (garchi ular yaxshi ma’lum 
bo‘lsa-da), ajratib o'rganilmagan. Ta’kidlash kerakki, bu 
xil farqlash adabiy asarni, uning uzvlarini teranroq tahlil 
qilish imkoniyatini yaratdi. Avvaliga, buni Gegel misolida 
ham ko‘rish mumkin, adabiy asarning mazmun tomonlari- 
ga ustuvor ahamiyat berildi, badiiy g‘oya, badiiy xarakter 
masalalari chuqur tadqiq etildi. Ayni hol idealistik dunyo- 
qarash bilan bogliq holda yuzaga keladi, Negaki, uning 
uchun eng muhimi -