Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi
Yüklə 8,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
karvonsaroy
va unda kechgan voqea obrazlari Otabek bilan Homid bahsi asosi da xarakter va sharoit obrazini yaratishga zamin yaratadi. Nihoyat, bularning bari asardagi eng ko'lamli obraz - ba diiy voqelikning muhim uzvi, detallaridir. Epik asarda personajlar sistemasi - uiarning o'zaro aloqadorlikda joylashtirilishi g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Amaliyotda «obrazlar sistemasi» va «personajlar sistemasi» terminlari ba’zan sinonim o‘laroq qo'llanadiki, bu to‘g‘ri emas. Negaki, «obrazlar sistemasi» atamasi, yuqorida ko‘rib o‘tdik, asardagi barcha obrazlarni anglat- sa, «personajlar sistemasi» deganda shuning bir qismi - inson obrazlari tizimigina ko‘zda tutiladi. Personajlarning sistemada tutgan o‘rni, zimmasidagi g'oyaviy-estetik yuk zalvori bir xil emas. Shu jihatdan asardagi personajlar (bu narsa katta epik janrga mansub asarlarda yaqqol ko‘rina- di) tabaqalanadi, ya’ni ular bosh personaj (yoki bosh qah- ramon), personaj (yoki qahramon), ikkinchi darajali perso- nay'lar va epizodik personajlar tarzida bir-biridan farqlanadi. Bu jihatdan, masalan, « 0 ‘tkan kunlar»da Otabek - bosh personaj, Kumush, Yusufbek hoji, Homid va Zaynablar - personaj, Qutidor, 0 ‘zbek oyim, Hasanali va Usta Alim - ikkinchi darajali personajlar, qolganlari esa epizodik per sonajlar sifatida tasniflanishi mumkin. Albatta, bu tarzda tasniflash barcha epik asarlar uchun universal bo'lolmay- di, bas, hikoya yoki qissa personajlarini xuddi shu yo‘sin to‘rt pog‘onali tabaqalashga urinish o‘rinsiz. Hatto bittagina epizod qalamga olingan hikoya personajlarining maqomi bir xil - tabaqalashtirishning umuman imkoni yo‘q (mas., Cholpon «Taraqqiy»; S.Ahmad «Qoplon»). 186 www.ziyouz.com kutubxonasi Katta epik asarlar personajlar sistemasining element- lari, odatda, mikrosistema (komponent)larga birlashadi. Markazida personajlardan biri turuvchi bu mikrosistemalar badiiy voqelikning to'laqonli bolishini ta’minlash, syujetni rivojlantirish, muayyan mazmunni shakllantirish va ifoda- lash kabi maqsadlarga xizmat qiladi. Masalan, « 0 ‘tkan kunlar»dagi Homid mikrosistemasi Mutai, Sodiq va Jan- natni o‘z ichiga olib, syujetni harakatlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Yoki Homidning tarafkashi bo'lmish qo'rboshi bilan Otabek vositasida roman voqeligiga olib kirilgan 0 ‘tabboy qushbegi, Musulmonqul va Xudoyorxon yana bitta mikrosistemani tashkil qiladi. Ushbu mikrosiste ma markazida dastlab Musulmonqul turadi va u Yusuf- bek hoji, Azizbek va unga sodiqlik ontini ichgan «shahar xalqi»dan tarkiblanuvchi mikrosistema bilan ziddiyat hosil qiladi. Ayni ziddiyat ijtimoiy-tarixiy syujet chizigl voqeala- rini hàrakatlantiradiki, oqibatda markaziga Xudoyorxon chiqqan birinchi mikrosistema ikkinchisini barbod etib, uning o'rniga chiqqan yangi mikrosistema - qipchoqqa qarshi til biriktirgan Toshkent a’yonlarini o'ziga singdirib yuboradi. Ya’ni qipchoq qirg'ini shuning natijasidir. Ko'rinadiki, mikrosistemadagi holat barqaror emas, muttasil o'zgarib turadi: uning elementlari orasidagi o‘zaro munosabat ham, biron-birelementining boshqa mikrosiste malar bilan munosabati ham o'zgarishga sabab bo'lavera- di. Mikrosistemada muayyan vaqt davomida saqlanuv- chi holat mohiyatan dramatik asardagi ko'rinish kabidir. Ma’lumki, ko'rinish sahna epizodida ayni paytda mavjud ishtirokchilar tarkibi bilan belgilanadi, ya’ni personajlardan birining sahnadan ketishi yo boshqasining qo'shilishi bilan yangi koYinish boshlanadi. Dramatik asarda syujet haraka- ti epizodlar almashishida namoyon bolganidek, katta epik asarlarda voqealar rivoji va yechimga intilishi mikrosiste- malardagi o'zgarishlarda ko'zga tashlanadi. Shu jihatdan 187 www.ziyouz.com kutubxonasi |