Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi

retrospektiv
syujet deb 
farqlanadi. Odatda, bunday syujet qahramonning o'tmish- 
da yuz bergan voqealarni, ba’zan hatto butun umrini tahli- 
liy nazardan o'tkazishi asosiga quriladi. Ch.Aytmatov avval 
«Alvido, Gulsari» qissasida, keyinroq esa mashhur «Asrni 
qaritgan kun» romanida retrospektiv syujetning badiiy im- 
koniyatlaridan yuksak mahorat bilan foydalangan. 0 ‘zbek 
adabiyotida M.M.Do'stning «Galatepaga qaytish», X.Sul- 
tonning «Ajoyib kunlarning birida», E.A’zamning «Bayram- 
dan boshqa kunlar» qissalarida shu xil syujet qurilishiga 
duch kelamiz. Umuman oiganda, syujet qurilishida vo- 
qealarning haqiqatda yuz berish tartibining o'zgartirilishi 
o'quvchi diqqat-e’tiborini voqeadan uning zamiridagi mo- 
hiyatga ko'chirishi bilan ahamiyatlidir. Shu bois ham adib- 
lar badiiy vaqt bilan bog'liq ijodiy tajribalarga tez-tez qo‘l 
urishadi.
Yozuvchi yuz berishi jihatidan bir paytga to‘g‘ri keladi- 
gan voqealarni navbati bilan tasvirlashi ham mumkinki, 
bu epik asarlarda «badiiy vaqt» imkoniyatlarining ancha 
kengligini ko'rsatadi. Avvalo shuki, «syujet vaqti» asarning 
asosiy syujet chizig'idagi voqelarning yuz berish vaqti bilan 
belgilanadi. Shu chiziqdagi voqea bilan bir paytda boshqa 
syujet chizig'ida kechayotgan voqea esa shartli ravishda 
«parallel vaqt»da deb hisoblanadi. Masalan, «Kecha» ro- 
manidagi Enaxonning shahariik o'rtoqlarini ziyofat qilish 
haqida onasi bilan tashvishli suhbati «syujet vaqti»da, Xa- 
dichaxon bilan Poshshaxon kundoshdan o‘ch olmoq qas- 
dida mehmonlarni mingboshi xonadoniga chorlash haqida 
reja tuzishlari «parallel vaqt»da sodir bo'ladi. Yoki Zebining 
mingboshiga taslim bo'lishi bilan Sultonxonning Hakimjon 
hujrasiga yo‘l olishi ham xuddi shunday - bir vaqtda ke- 
chadi.
190
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Asar syujetidagi voqeaiar o'quvchi tasavvurida uz- 
luksizlik illyuziyasini hosil qilgani (shu bois ham biz syu- 
jet voqealari haqida gapirganda «keyin bunday bo'ladi» 
deymiz, «shuncha vaqtdan keyin bunday boladi» demay- 
miz) bilan, haqiqatda ularning orasida katta vaqt bo‘shlig‘i 
mavjudligi aqlga tayin. Zéro, real vaqtga xos uzluksizlikni 
berish uchun shu vaqt davomidagi voqealarning hammasi 
qalamga olinishi lozim bo‘lur ediki, bu, albatta, imkondan 
tashqarida. Shunga ko‘ra, diskretlilik (ya’ni uzluksiz emas- 
lik) badiiy vaqtning muhim xususiyati sanaladiki, buni shar- 
tlilik asosida qabul qilamiz. Mazkur shartlilik umume’tirof 
etilgani uchun ham syujetga voqeaiar sayiab olinaveradi
- oradagi vaqt bo‘shlig‘¡ tabiiydek taassurot qoldiraveradi, 
uni to'ldirishni taiab qilish hech kimning xayoliga kelmay- 
di ham. Mabodo ayni xususiyat bolmaganida, masalan,
S.Ayniyning «Qullar» romanida bir asrdan ziyod, «Meh- 
robdan chayon»da esa atigi olti oyga yaqin vaqt davo- 
mida kechgan voqeaiar qalamga olingani holda ularning 
hajm (yoki hikoya qilinish vaqti) jihatidan uncha katta (ya’ni 
ularda tasvirlangan vaqtga mos ravishda) farq qilmasligi 
asió mumkin emas edi. Holbuki, xronikali syujetga quril- 
gan «Qullar»da tasvirlangan voqeaiar yuz berish vaqtining 
uzunligi diskretlilik hisobiga 
zichlangan,
konsentrik syujet 
asosidagi «Mehrobdan chayon»da esa retrospektiv va 
parailel vaqtlar hisobiga 
kengaygan,
ikkala roman kom- 
pozitsiya vaqtining taqriban tengligi shu bilan izohlanadi. 
Demak, badiiy vaqt - shartli tushuncha, bu shartlilik syujet 
vaqtini kompozitsiya vaqti doirasiga sig‘dirish talabi bilan 
yuzaga keladi.
Rivoya kompozitsiyasi haqida so‘z borganda eng avval 
roviy, ya’ni hikoya qilib beruvchining kim ekanligi masala- 
si o‘rtaga chiqadi. An’anaviy tarzda rivoyaning