Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod
Yüklə 1,46 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ulug‘bek HAMDAM:
Darhaqiqat, bu juda shafqatsiz savol. Javobi esa undan ham badtar. Biroq, baribir, umid bor: garchand u judayam kichik, lekin, muhimi, mavjud. Ma’lumki, ilmda Zigmund Freyd nazariyalarining pay- do bo‘lishi bilan insoniyat yaratgan ko‘pgina ma’naviy sohalar va ularning yuzaga kelish sabablari yangicha talqin etila boshlandi. Freyd hatto butun madaniyatni qondirilmagan jinsiy mayldan «bino bo‘lgan olam» sifa- tida baholadi. Bundan dunyo larzaga keldi. Axir asrlardan buyon ne-ne mashaqqat va yuksak intilishlar orqasida misqollab to‘plangan ma’naviyat mahsuli – madaniyat ilk bor o‘ziga xos «tavqi la’nat»ga duch kelgan edi. Uning oliy qadriyatlardan yaralgani shubha ostiga olingandi. 208 209 siz aytgan «primitiv maishiy ehtiyoj» emas. Agar shun day bo‘lganda edi, ijodkor boshqa kasb bilan shug‘ullanardi. Chunki primitiv maishiy ehtiyoj yaxshi yeb, yaxshi kiyish bilan izohlanadigan tushuncha bo‘lsa, biz bilamizki, ijod yo‘li bunday manzilga deyarli (bizda) olib bormaydi... Shaxs – ijodkor haqida bir-ikki og‘iz so‘z aytmoqchi- man. Bunday ijodkorni yozishga undagan bosh sabab uning dunyoga inson bo‘lib kelgan va insonlik chegarala- rini anglaganidadir. Qolgan barcha katta-kichik sabablar shuning ichida. Tasavvufda «Xudo insonni o‘ziga o‘xsha- tib yaratdi» degan fikr o‘tadi. Ulug‘ valiy Rumiy hazratlari esa inson Olloh sifatlarini o‘ziga qaytarib bermagunicha saodatli bo‘lolmaydi degan mazmunda bir gap aytgan. Bu degani shuki, inson o‘z umrini Ollohga xos bo‘lgan si- fatlarga intilib yashab o‘tmog‘i lozim. Bas, shunday ekan, Ollohning bitta sifati yaratuvchilikdir. Egamning sifatlari- ga intilgan bandasi, garchi Ollohdek yo‘qdan bor qilol- masa ham, baribir, Xojasiga – Yaratganga taqlid qiladi: yozadi, chizadi, kuylaydi, tarashlaydi... Bularsiz mumkin emas. Chunki u aynan shunday intilishlardagina o‘z in- sonlik mohiyatini, bu dunyoga kelish va undan ketish mantig‘ini – hayot mazmunini idrok etadi. Ayting, San- jar, yozuvchilik, umuman, ijod mohiyatini shunday tu- shungan ijodkorga: «Sening ijoding zamirida eng mayda maishiy ehtiyojlar mavjud», – deyishga endi ham haddin- giz sig‘adimi?! Menimcha, yo‘q. Chunki bunday ijodkor boshqa, siz nazarda tutayotgan qalamkashlar yana bosh- qadir. «Badi iy tafakkur tadriji» kitobimda men bu haqda to‘xtalganman. Unda Cho‘lpon she’rlarini o‘qib poeziyani ijtimoiyot, R.Parfi ijodi bilan tanishib ruhiyat aks etguvchi maydon deb bilsangiz, ayrim shoirlar mashqlarini varaq- lab uni haqiqatan ham, Freyd aytganidek, qoniqmagan Qisqasi, «She’riyatning ortidagi ham she’rmi?» – de- moqchisiz-da... Agarda insoniyat deb atalgan xilqat faqat ommadan, omma darajasi va kayfiyatidan iborat bo‘lganda, men Freydga to‘la haq berardim. Yaxshiyamki, bunday emas, yaxshiyamki, hamma davrlarda kishilikning sara farzand- lari dunyoda ikkinchi qutbni (ommaga nisbatan) yara- tib kelganlar va bu dunyo muvozanatini ushlab turgan. Yaxshiyam ki, Freyddan oldin ham, u yashagan davrda-yu hozir ham shunday kishilar – xos aql, xos ko‘ngil egala- ri mavjud va ayni fakt men yuqorida ham sevinib, ham hadiksirab aytgan umidni paydo qiladi. Biroq javobning bitta «lekin»i, ya’ni bor dahshati shundaki, dunyoni to- bora, Gasset kuyinib yozganidek, omma egallab, butun hukmronlikni o‘z qo‘liga olib borayotir. Bu endi do‘ppini olib qo‘yib o‘ylaydigan jiddiy masala... Keling, endi bir qadar konkret javobga o‘tsak. Ingliz yozuvchisi J. Oruell: «To‘rtta sabab ijodkorni yozishga un- daydi, bular: xudbinlik, olamdan estetik zavq-shavq olish va uni boshqalarga yetkazish istagi, tarixiy haqiqat qan- day bo‘lsa, uni o‘shandayligicha ko‘rish ehtiyoji va siyosiy xohish-iroda», – deb yozadi. Bulardan ikkitasi – xud binlik va siyosiy xohish-iroda (ya’ni odamlarga o‘z siyosiy qa- rashini singdirib, dunyoning o‘zi xohlagan tarzda bosh- qarilishiga hissa qo‘shmak ehtiyoji) qaysidir ma’noda siz aytayotgan gap mazmuniga yaqin keladi. Biroq qolgan ikkitasi – dunyo go‘zalligidan bahra olish va uni bosh- qalarga yetkazish istagi hamda narsalar qanday bo‘lsa, shundayligicha ko‘rish ehtiyoji insonlik sha’niga muno- sibdir. Hatto bularning zamirida ham ijodkorning «o‘z dunyoqarashi» bilan bog‘liq, uning qaysidir manfaatiga mos tushadigan nimalardir bo‘lishi mumkin. Biroq u endi 210 211 biologik maylni o‘ziga shimib olgan shakl deb o‘ylaysiz degan bir fikrni ta’kidlaganman. Shuning o‘zi, nazarimda, siz bergan savolga yana bir umumiy, ayni paytda, yetar- li darajada batafsil javobdir. Chunki siz she’riyatga qaysi shoir ijodi orqali qarasangiz, u shu shoirga «yaqin» bir «rang»da o‘zini namoyon etadi. Agar so‘nggi paytlarda o‘qiyotganingiz shoirlar sizga ana o‘sha primitiv maishiy ehtiyojlarni yodga solayotgan bo‘lsa, boshqasini – ruhiy parvozlarga undovchilarni o‘qib ko‘ring. Shunda sizga poeziya boshqacha bo‘lib tuyuladi. Biroq, ba ribir, she’r to‘g‘risidagi haqiqat ularning bittasida emas, aslo! Balki hammasining (hatto o‘sha primitiv maishiy tuyg‘ularga eltuvchilarining ham) birligida. Yüklə 1,46 Mb. Dostları ilə paylaş:
|