Jo‘rayev 0 ‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri) uchinchi kitob «sharq» nashriy ot-matb aa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati toshkent 2011
Yüklə 32,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchidan,
xususiylashtirish qandaydir kishilar yoki m a’lum mafkura manfaati uchun xizmat qilmasligi lozim. Chunki xususiy lashtirish eng aw alo, mamlakat miqyosida amalga oshirilayotgan islohotlar mantig‘iga mos bo‘lmog‘i kerak edi. 0 ‘zbekistonda dav lat «bosh islohotchi» vazifasini amalga oshirar ekan, uning xusu- siylashtirishni o ‘zi boshqarib borishi ko‘zda tutildi. Shuning uchun 0 ‘zbekistonda chek vositasi bilan xususiylashtirish g ‘oyasidan voz kechildi. Bu boradagi muhim xulosa shundan iborat bo‘ldiki, davlat mol-mulki faqat yangi mulkdorga sotish yo‘li bilangina mulkchilik- ning boshqa shakliga aylantirila boshlandi. Ikkinchi tamoyil shundan iborat boidiki, xususiylashtirishga dasturiy yondashuvni ta’minlash va uni bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim edi. Shuning uchun 1991-yil 18-noyabrda 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VIII sessiyasida mulkni «Davlat tasarrufidan chi- qarish va xususiylashtirish to‘g‘risida»gi Qonun qabul qilindi. Unga ko‘ra mulkchilik shakllarini o‘zgartirish sohasidagi ishlar respublika hamda hududiy maqsadga bosqichma-bosqich ishlab chiqiladigan va tasdiqlanadigan maxsus dasturlar asosida amalga oshirilishi qat’iy belgilab qo‘yildi. Albatta,' bu qoida har bir yangi bosqich uchun ustuvor yo‘nalishlami belgilash imkonini beradi. 418 Masalan, dastlabki bosqich xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish korxonala- i ini hamda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini tayyorlash tizimini, xullas «kichik xususiylashtirish» jarayonini qamrab oldi. Fikrimiz isboti uchun quyidagi raqamlarga murojaat qilaylik. 1992-1993-yillarda 28 ining 846 yuridik shaxs 53 ming 902 ta xususiy obyekt egasi bo‘ldi. Bu jarayon vaqt o‘tgani sayin ko‘paya bordi. 1994-yilda 9744, 1995- yilda 8584 ta, 1996-yilning birinchi yarmida 933 ta yuridik shaxs xususiy obyektlar egasi bo‘ldi. Yuqorida aytilganidek birinchi bosqichda (1992-1993) bir mil lion kvartira xususiylashtirildi yoki 0 ‘zbekiston shaharlaridagi har bir oilada o‘rtacha 4,7 kishi bo‘lsa, qariyb 5 millionga yaqin kishi birgina kvartiralar xususiylashtirilishi evaziga mulkdorga aylandi. 1994-yil 21-yanvarda qabul qilingan «Iqtisodiy islohotlami chu- qurlashtirish chora-tadbirlari to‘g ‘risida»gi va 1994-yil 16-martda qabul qilingan «Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiy lashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida»gi Prezident Farmonlari xususiylashtirish jarayonini yana ham yangi pog‘onaga ko‘tarish, uni sifat jihatidan yaxshilash imko- nini berdi. Qabul qilingan qarorlarga muvofiq yangi bosqichda korxonalar- ni ochiq turdagi hissadorlik jamiyatlariga aylantirish, ushbu jarayon- ga aholini va chet ellik investorlami kengroq jalb qilish jarayonini avj oldirish vazifasi qo‘yildi. Qimmatli qog'ozlar va ko‘chmas mulk bozorini tashkil etish uchun asos yaratildi. Davlat mulkini sotish bo‘yicha kimoshdi sav- dolari va tanlovlari o‘tkaziladigan bo‘ldi. Xususiylashtirish borasidagi barcha ishlar izchil va muntazam olib borila boshlandi. Hozirgacha mulkni davlat tasarrufidan chi qarish va xususiylashtirishga doir 20 dan ortiq davlat dasturi qabul qilindi. Aniqrog‘i, bu dasturlarga muvofiq xalq xo‘jaligidagi barcha soha tarmoqlarini ommaviy xususiylashtirish uchun imkon yaratildi, bu boradagi cheklashlar olib tashlandi. Masalan, O ‘zbekiston Res- publikasi Vazirlar Mahkamasi 1994-yil 29-martda tasdiqlagan Dav lat Dasturiga muvofiq o‘sha yilning o‘zida 5 ming 127 obyekt xusu siylashtirildi. Bundan tashqari qo‘shimcha tarzda dasturga kirmagan 4 ming 617 obyekt ham haqiqiy egasini topdi. Xususiy tadbirkorlar 57 ta konserva sexini, 120 ta g‘isht zavodini, 92 ta to'qlîvchilik sexi- ni sotib olishdi. Qishloq xo‘jaligida esa butun bog‘laming yarmidan ortig‘i, uzumzorlaming 40 foizi xususiy foydalanish uchun berildi. 419 Dehqon xo‘jaliklari uchun 193 ming gektar yer ajratib berilib, 7 ming dehqon xo‘jaligi paydo bo‘ldi. 1994-yil oxiriga kelib ular soni 14, 2 mingtaga yetdi. 1995-yili xalq xo‘jaligida ommaviy xususiylashtirishlar davri bo‘ldi. Endi yirik korxonalar ham davlat ixtiyoridan chiqarila bosh- landi. 0 ‘sha yili mashinasozlik kompleksiga qarashli 89 ta korxona, 81 ta yoqilg’i-energetika, 55 ta qurilish industriyasiga qarashli, 114 ta taransport, 68 ta uy-joy-kommunal xo'jaligi, 229 ta qayta ishlash kor- xonasi va 291 ta qurilish bilan bog‘liq obyektlar xususiylashtirildi. Iqtisodiyotning davlat sektori negizida mingdan ortiq ochiq tur- dagi hissadorlik jamiyatlari, 6000 ta xususiy va oilaviy korxona lar vujudga keldi. Xususiylashtirish borasida 0 ‘zbekistonda amalga oshirilgan ishlaming yana bir o‘ziga xos tomoni shundaki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish chog‘ida aholi uchun kuchli ijtimoiy kafolat choralari ko‘rildi. Bular nimalardan iborat? Aholining ijtimoiy himoyasi aw alo shunda ko‘rinadiki, xususiylashtirish chog‘ida bir butun imtiyozli ti- zim yaratildi. Masalan, xususiylashtirilayotgan korxona xodimlariga imtiyozli aksiyalar berildi. Shuningdek, davlat xo‘jaliklarining mol- mulki, fermalar, bog‘lar va uzumzorlar imtiyozli shartlarda xususiy- lashtirila boshlandi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996-yil 25- iyul kuni bo‘lib o ‘tgan yig‘ilishida xususiylashtirish jarayonlarini yanada takomillashtirishga e ’tibor berilar ekan «Xususiylashtirish jarayoni chuqurlashdi va kengaydi. U sifat jihatidan yangicha aha- miyat kasb etganini ham qayd etish lozim», - deb ta’kidlandi. Dar- haqiqat, mustaqillikning dastlabki yillarida asosiy e’tibor masala- ning miqdor ko‘rsatkichlariga, ya’ni qancha korxona mulk shaklini o‘zgartirganiga qaratilgan bo‘lsa, bugungi kunda xususiylashtirish- ning sifat ko‘rsatkichlari asosiy mezon b o iib qoldi. Mustaqillikning o‘tgan davrida xususiy korxonalar soni 7,5 mingtadan 19 ming 300 taga yetdi. Birgina 1996-yilning o‘zida ki- chik va xususiy korxonalar soni 19 ming 100 taga ko‘paydi. 1997- yilning 1-yanvariga kelib ular soni 100 mingtaga yetdi. 1997-yil 1-yanvariga kelib aksariyat korxonalar xususiylashti rildi. Agar 1993-yilda jami korxonalaming 39,4 foizdan ortig‘i dav- latga tegishli bo‘lmagan korxona bo‘lsa, 1994-yilda bu ko‘rsatkich 57,7 foizga, bugunga kelib esa 82,7 foizga yetdi. Agar 1993-yilda xalq xo‘jaligida band boigan aholining 48 foi- zi nodavlat sektorida ishlagan bo‘lsa, ayni paytda ulaming 70 foizi mazkur sektorda faoliyat ko‘rsatmoqda. Hozirgi kunda sanoat mah- 420 suloti hajmining yarmidan ko‘pi, qishloq xo‘jalik mahsulotining 97 foizi, chakana tovar oborotining 94 foizi, pudrat ishlarining 61 foizi nodavlat sektori hissasiga to‘g ‘ri keladi. 2007-yilga kelib respublikada nodavlat mulkning har xil shaklla- rini rivojlantirish uchun barcha zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratil- di. Bu xususda anchagina ishlar ham qilindi. Ayni paytda yetishtiri- layotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotining 98 foizdan ortig‘i, chakana tovar aylanishining 96 foizi, sanoat mahsulotining 60 foizdan ortig'i nodavlat sektoriga to‘g ‘ri keladi. Mehnatga layoqatli barcha aholi- ning 71 foizdan ortig‘i nodavlat sektorida band. Aholining aksariyat qismi turarjoy sohibi hisoblanadi, ulaming ko‘plari korxonalar aksi- yalarini sotib olib, ular mulkiga egalik qilmoqda. Kichik va xususiy biznes faol rivojlanmoqda. Ro‘yxatdan o‘tgan kichik va xususiy korxonalar soni 1999-yil 1-iyunga kelib 160,1 ming birlikka yetdi, bu esa respublika hududidagi yuridik shaxslar umumiy sonining 89 foizini tashkil qiladi. 260 mingdan ortiq respublika fuqarosi yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyati hi lan shug‘ullanmoqda. Yakka tartibdagi tadbirkorlar soni - 1,4 ba- robar, fermer xo‘jaliklari soni - uchdan bir hisobida ko‘paydi. Bu borada izchil siyosat olib borilishi tufayli 2007-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan kichik biz nes va xususiy tadbirkorlik korxonalari soni qariyb 350 mingtaga yetdi. Bugungi kunda kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 42,1 foizni tashkil etmoqda. 2006-yilning o ‘zida ushbu so hada qo‘shimcha ravishda 290 mingta yangi ish o ‘mi yaratildiki, bu ko‘rsatkich mamlakatimizda ochilgan yangi ish joylarining 50 foiz dan ortig‘ini tashkil etadi. Xususiy sektor, kichik biznes iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish- ning faol harakatlantiruvchi kuchiga aylanganicha yo‘q. Shuning uchun yaqin yillar ichida mulkchilik munosabatlarini yanada chu- qurlashtirish, mulkdor huquqlarini amalga oshirish va himoyalash uchun yanada kuchliroq kafolatlami yaratish bo‘yicha keng ko‘lamli dastumi amalga oshirish kerak bo‘ladi. Bir so‘z bilan aytganda, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bugungi kunda aholi bandligini ta’minlaydigan va uning asosiy da- romad manbayi bo‘lgan muhim bo‘g‘inga aylanmoqda. Ayni paytda u iqtisodiyotni izchil rivojlantirishning eng mu him omili, jamiyatimiz ijtimoiy va siyosiy barqarorliginfhg kafolati, mamlakatimizni taraqqiyot yo‘lidan olg‘a yetaklaydigan faol hara katlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo‘lmoqda. 421 So‘nggi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ri- vojlantirish uchun qulay shart-sharoit yaratish yo‘lida ko‘p ish qi- lindi. Jumladan, davlatning biznes faoliyatiga aralashuvi keskin chek- landi, kichik biznes subyektlarini ro‘yxatga olish jarayoni sezilarli darajada soddalashtirildi va ulaming oshkoraligi ta’minlandi, soliq stavkalari unifikatsiya qilindi va kamaytirildi, mahsulotlami stan- dartlash va sertifikatsiyalash tizimi takomillashtirildi, biija savdo- larini rivojlantirish orqali tadbirkorlaming moddiy-texnik resursla- ridan erkin foydalanishi bilan bog‘liq ko‘p masalalar hal qilindi, mikrokreditlash va mikrolizmning yo‘li bilan tadbirkorlarga kredit berishning yangi shakllari joriy etildi. Shuni ta’kidlash lozimki, bulaming barchasi o ‘zining ijobiy na- tijasini berdi. Faqat 2006-yilning o‘zida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida qo‘shimcha ravishda 290 ming yangi ish o ‘mi yaratildi, bu esa mamlakatimizda ochilgan yangi ish joylarining 50 foizdan ortig‘ini tashkil etadi. Ayniqsa, 2006-yilda yirik sanoat korxonalari bilan kooperatsi- yalashish negizida kasanachilik faol rivojlanib, buning natijasida 60 mingdan ziyod ish о ‘mi tashkil etildi. Il 10 8 Yüklə 32,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|