O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
Takrorlash uchun savollar 
 
1. Innovatsion jarayon, g‘oyalarni murakkab zanjirini ifodalab 
bering? 
2. Innovatsion faoliyatga ta’sir etuvchi asosiy omillarni ko‘rsatib 
bering? 
3. Innovatsion faoliyatni bashqarishni qanday qonuniyatlarini 
bilasiz? 
4. Innovatsion jarayonni amalga oshirish xususiyatlarini sharhlang? 
 
Mavzu bo‘yicha tavsiya etilgan adabiyotlar 
 
1.
Sengupta J.Theory of Innovation, A New Paradigm of Growth, 
2014 by Pearson Education, Inc.p.154. 
2.
Christine G. Mark R. Innovation, intellectual property, and 
economic growth, 2014 by Pearson Education, Inc.p.385. 
3.
Salixov S.A. Innovatsion faoliyatni boshqarish. Darslik. T.:TDIU, 
2013 y. 
4.
Atkinson, Robert D. Innovation economics : the race for global 
advantage Robert D. Atkinson and Stephen J. Ezell. USA: Yale University 
Press, 2012 
5.
Maxmudov E.X. Korxona iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma. – T.: 
O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg’armasi nashriyoti, 2005. 
– 170 bet. 
6.
Milnera B.Z. Innovatsionnoe razvitie: ekonomika, intellektualnыe 
resursы, upravlenie znaniyami. Uchebnik. – M.: 2010. – 624 str. 
 
 

---

46 
2.2. Innovatsion iqtisodiyotda inson omilini faollashtirish 
Inson omilini faolligini oshirish, yangicha dunyoqarash va ishlab 
chiqarish madaniyatining shakllanishi murakkab jarayondir. U inson 
faoliyatini ongli asosini tashkil etadi.Inson omilining faolligi, turli xil 
ijtimoiy-siyosiy,iqtisodiy, ma’naviy yangilanish va islohotlar jarayonlarini 
qo‘llab-quvvatlash yoki aksincha, unga o‘ziga xos munosabatni bildirish 
jarayonida shakllanib boradi.Inson omilining faolligi ijtimoiy jarayonlar va 
unda amal qiladigan ijtimoiy munosabatlarda namoyon bo‘ladi.Ijtimoiy 
jarayonlarning bosh harakatlantiruvchi kuchi – xalq ommasining ongli 
faoliyatidir. Fuqarolar ijtimoiy-iqtisodiy hayotda faol ishtirok etmasalar, 
mavjud jarayonlar sustlashadi. Keng xalq ommasining faolligisiz 
mamlakatda islohotlar va rivojlanish ko‘zda tutilganidek samara bermaydi.
Ilmiy menejment ta’limotining dastlabki davridan boshlab, 
boshqaruv ishini samarali tashkil etish bo‘yicha inson omilini 
faollashtirishga bevosita va bilvosita ahamiyat qaratilgan.Masalan, 
F.Teylor kishi aql-zakovatiga katta e’tibor bergan. U, korxona ustasi 
quyidagi to‘qqiz sifatga ega bo‘lish kerakligini ta’kidlagan:
aql-zakovat;
muayyan ma’lumot;
ish tajribasi;
odob;
g‘ayrat;
ziyraklik;
halollik;
to‘g‘ri fikr yuritish;
yaxshi salomatlik. 
Iqtisodiyotni boshqarish sohasining yana bir yirik nazariyotchisi 
G.Emerson (1853-1931) “Unumdorlikni o‘n ikki tamoyili” asarini yozib, 
bu asarda birinchi bo‘lib inson faoliyatini maqbullashtirishga qarashlar 
tizimini bayon qilib berdi. G.Emerson quyidagi tamoyillarga asoslangan 
maksimal mehnat unumdorligiga erishish usulini ishlab chiqdi va bular:
aniq belgilangan g‘oya va maqsadlar;

---

47 
aqli rasolik;
asosli maslahat;
qat’iy intizom;
xodimlarga nisbatan adolatli munosabat;
markazlashtirish, tezkor, ishonchli, to‘liq, aniq va doimiy hisob-
kitob;
me’yor va tartib;
sharoitini mo‘tadillashtirish;
operatsiyalarni me’yorlash;
yozma standart qo‘llanmalar;
unumdorlik uchun rag‘batlantirish. 
Ilmiy boshqaruv rivojlanishiga hisob-kitob va rejalashtirishning 
chizma usulini ishlab chiqqan Genri Gant (1861-1919) va ishni 
maqbullashtirish uchun standart harakatlarni qo‘llab, ayrim ishlarni 
bajarish usullarini taklif etkan Frenk Gilbert (1868-1924)lar salmoqli hissa 
qo‘shishgan. Shuningdek, menejment nazariyasiga fransuz muhandisi Anri 
Fayol boshqaruv vazifalarini maqbullashtirish – oldindan ko‘ra olish, 
tashkil etish, buyurish, kelishuv, nazorat qilishga tenglashtirgan. 
Genri Ford ishlab chiqarish korxonalarini boshqarishning tashkiliy-
texnikaviy tamoyillarini yaratdi. Bu faqat boshqaruv texnikasi va tashkil 
etishning rivojlanishida emas, balki mehnat unumdorligi o‘sishida ham 
yangi bosqich bo‘ldi. G.Ford ham F.Teylor singari kam xarajat bilan 
yuqori mehnat unumdorligiga erishishni maqsad qilib qo‘ygan bo‘lsa-da, 
lekin unga boshqa yo‘l bilan erishishga harakat qildi. Ya’ni F.Teylor inson 
mehnatini tashkil etishga alohida e’tibor bergan bo‘lsa, G.Ford texnika, 
texnologiya, ishlab chiqarishni takomillashtirishga e’tibor qaratgan. 
Klassik maktab namoyondalari xodimlarga nisbatan qattiqqo‘llik 
tamoyilini qo‘llash g‘oyasini ilgari surishadi. 
Boshqaruvning “mumtoz” maktabi insonni turli-tuman faoliyatini 
boshqarishga qo‘llash mumkin bo‘lgan tamoyillarni asoslab berishga 
harakat qilgan. U boshqaruvni tashkil etishning qator tamoyillarini 
o‘rgangan. Bu maktab haqiqiy ilmiy boshqaruv nazariyasi darajasiga 
ko‘tarila olmadi. 

---

48 
XIX asr oxiri, XX asr boshlarida inson va uning qobiliyatlari o‘z 
hollaricha kapitaldir degan iqtisodiy maktablar keng yoyildi. Ularning 
namoyondalari sifatida L.Valras, Dj.Klark, G. Makleod, Dj.Mak-Kulloh, 
I.Fisher insonni kapital sifatida ko‘rishgan. L.Valras fikriga ko‘ra “Inson - 
tabiiy va abadiy kapitaldir. Tabiiy, chunki u sun’iy tarzda kiritilmagan, 
abadiy, chunki har bir avlod o‘ziga o‘xshaganlarni takror barpo etadi”. Bir 
qator iqtisodchilar insonni o‘zini emas, balki uning orttirilgan va nasldan-
naslga o‘tadigan qobiliyatlari kapitaldir, degan fikrni bildirishgan. 
Dj.S.Mill: “Inson mavjudoti kaptal – emas, inson bu – boylik mavjud 
bo‘lishining maqsadidir”. Lekin mehnat jarayoni davomida amalga 
oshadigan va vosita sifatida yuzaga chiqadigan insonning orttirilgan 
qobiliyatlarini kapital kategoriyasiga kiritish mumkin. Shuningdek, 
mamlakat ishchilarning mohirligi va qat’iyligi uning asbob-uskuna, 
mashinalardek ushbu mamlakatning boyligi hisoblanadi” degang‘oyalar 
bilan chiqishgan. Lekin “inson kapitali” nazariyasi bu olimlar davrida tan 
olinmadi. 
XX asrning 30-yillaridan e’tiboran personalni boshqarishning 
zamonaviy bosqichi boshlandi. U insonning ishlab chiqarishdagi xulq-
atvorini o‘rganishni, davlat tomonidan personal bilan ishlash sohasini 
boshqarishni nazarda tutar edi. Insoniy munosabatlar nazariyasining eng 
yorqin namoyondalariga E.Meyo, F.Rotlisbergil, K.Anjeris, R.Likart, 
R.Bleyk va boshqalar kiradi. 
E.Meyo “Inson munosabatlari” nazariyasini ilgari surdi. Uning 
g‘oyalarining mohiyati shundaki, mehnat jarayonida ruhiy va ijtimoiy 
omillar Yetakchi ahamiyatga ega. Shu sababli, E.Meyo fikriga binoan 
ishlab chiqarish va boshqaruvning barcha muommolariga inson 
munosabatlari nuqtai nazaridan qarash lozim. Bu nazariya orqali insonning 
ma’lum ijtimoiy va ruhiy ehtiyojlari qondirilsa, u yanada unumli mehnat 
qilishi mumkin degang‘oyaga asoslangan. 
Bu maktabning yana bir namoyondasi D.Mak Gregorning fikricha 
boshqaruvni tashkil etishga ikki xil yondashuv mavjud: 
1)
Majburlash va rag‘batlantirish usullari. 

---

49 
2)
Tashabbuskorlik va mustaqillikni iloji boricha namoyon qilish 
uchun sharoit yaratish. 
“Indusrial psixologiyayo‘nalishi asoschisiGuto Myustererg (1863-
1916)ning 
“Biznes 
psixologiyasi”, 
“Psixologiya 
va 
industrial 
samaradorlik” kitoblari birinchi marta xodimlarni boshqarishning 
psixologik jihatlariga dahldor bo‘ldi, ishga qabul qilishda, kadrlarn 
tayyorlashda va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish sohasidagi 
tashkiliy tadbirlarda testlashtirish ahamiyatini bayon qilib berdi. AQSHda 
psixologik koorporatsiyaning tashkil etilishi (1918- y.) personal bilan 
ishlash amaliyotida boshqa psixologiya usullaridan keng foydalanishga 
asos yaratdi. Guto Myunstererg asosiy tamoyillarini ifodalab bergan 
bo‘lib, ularga muvofiq rahbarlik lavozimlariga xodimlarni tanlab olish 
lozim. U o‘z fikriga ko‘ra biznesga uchta eng dolzarb masalalarni qo‘ygan 
bo‘lib, ular quyidagichadir:intellektual sifatdagi ishlarni bajarish uchun 
eng mos keladigan kishilarni qanday qilib tanlash kerak (kadrlarni ilmiy 
tanlash); qanday psixologik sharoitda har bir xodimdan eng yaxshi 
natijalar ko‘tish mumkin, bu masalalar ular qanday ishlab chiqilgan, turli 
ishlarga bo‘lgan qobiliyatlarini aniqlash uchun testlar qanday tuzib 
chiqilgan. G.Myunstererg “psixotexnika” asoschisi bo‘lib, bu 50-yillarda 
“amaliy psixologiya” deb atalgan edi. 
XX asrda inson kapitali konsepsiyasi iqtisodiy bilim taraqqiyotining 
eng istiqbolli yo‘nalishiga aylandi. Inson kapitalining ko‘zga ko‘ringan 
nazariyotchilaridan D.Turou “Inson kapitali konsepsiyasi” zamonaviy 
iqtisodiy tahlilda muhim rol o‘ynaydi degan ilmiy ta’rifini bergan. 
“Emperik” (progmatik) maktab menejment zarurligini umuman 
inkor etib, ochiq emperizmni targ‘ib qiladi. U boshqaruvning maqsadi – 
rahbarlik qilish bo‘yicha ijobiy tajriba va mavjud xatolarni o‘rganishdan 
iborat, deb tasdiqlaydi. Bu maktab vakillarini ko‘proq nazariy maslahatlar 
berib, ko‘proq aniq vaziyatlarni tahlil etish bilan shug‘ullanish kerak, 
deydilar. Albatta, tajriba o‘rganish muhim, ammo faqat amaaliyotga 
asoslanib menejmentni shakllantirish mumkin emas. “Emperik” 
maktabning eng yorqin namoyondalari T.Draker, R.Devis, L.Nyuman, 
D.Miller va boshqalardir. 

---

50 
Bu yo‘nalish ijtimoiy tizimlar maktabini vujudga kelishiga turtki 
bo‘ldi. Uning taniqli namoyondalari D.March, G.Saymon, A.Etsioni va 
boshqalar “Ijtimoiy tizimlar” “Inson munosabatlari” maktablari 
xulosalariga asoslanib, korxona o‘zaro bog‘liq va o‘zaro ta’sir 
ko‘rsatuvchi omillar majmuidan iborat kompleks sifatida qarab, inson bu 
omillarning biri deb hisoblaydi. “Ijtimoiy tizimlar” maktabi o‘zidan 
avvalgi maktablarga nisbatan keng ko‘lamdagi muommolarni hal etishga 
boshqaruv nazariyasini yaxlit holga keltirishga harakat qiladi lekin 
boshqaruv nazariyasini tuzishga intilish uni hozirgi kapitalistik dunyo 
sharoitidan uzoqlashib ketishga va natijada uning keng yoyilmasligiga olib 
keldi.
O‘tgan asr 50-yillar boshida menejment nazariyasi rivojlanishiga 
“yangi” maktab o‘zini katta ta’sir ko‘rsatadi. U menejmentga aniq fanlar 
uslub va usullari qaror qabul qilishni matematik modellash, matematik 
mantiq, dasturlash, iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish 
usullarini joriy qilish bilan ajralib turadi. “Yangi” maktab eng yorqin 
namoyondalari, R.Akkof, L.Kreyn, V.Lyus va boshqalardir. Bu 
maktabning shakllanishi kibernetika va jarayonlarni o‘rganishni 
rivojlantirish bilan bog‘liqdir. 
“Yangi” maktab “Ijtimoiy tizimlar” maktabining mantiqiy 
davomidir. Rus olimi A.K.Gastev (1882-1941)boshqaruvlar nazariyasi va 
amaliyotiga salmoqli hissa qo‘shgan .Uning “Qanday ishlamoq kerak”, 
“Mehnatni me’yorlash va tashkil etish”, “Mehnat qo‘llanmalari”, 
“Madaniyat qo‘zg‘oloni”, “Ishlab chiqarishni MMI usullari bilan tartibga 
solish” kitoblari nashr etildi. A.Gastev rahbarligi ostida MMIda mehnatni 
tashkil etishning yangi usullarini o‘rganish, loyihalash va joriy qilish, turli 
ixtisoslikka ega ishchilarni o‘qitish va malakasini oshirishning maqbul 
tizimini yaratish bo‘yicha salmoqli ishlar amalga oshirildi. A.Gastev 
tomonidan ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar hozirgi davrda ham 
ahamiyatlidir. Mehnatni ilmiy tashkil etish va boshqaruv fanining yana bir 
tashabbuskori – P.M.Kerjensev 1923-1924- yillar davomida “Mehnatni 
ilmiy tashkil etish”, “Tashkil etish tamoyillari”, “Vaqt uchun kurash”, 
“O‘zingni o‘zing tashkil et” singari asarlarini yozdi. P.Kerjensev 

---

51 
tomonidan tavsiya etilgan ishlab chiqarayotgan mahsulotlarni standartlash, 
mehnat sharoiti, moddiy vositalardan to‘g‘ri foydalanish haqidagi takliflari 
juda dolzarb edi. 
Mehnatni tashkil etish va boshqarish nazariyasiga P.A.Popov, 
O.A.Ermanskiy va boshqalar ham salmoqli hissa qo‘shganlar.
Insonning xulq-atvorini tushuntiradigan ko‘pgina nazariyalar 
yaratilgan. Jumladan, faylasuflar qadim zamonlardan buyon shaxsning 
faolligi manbalari va qo‘zg‘atuvchi manbalarini belgilashga urunib 
kelganlar. XX asr Amerika psixologiyasidagi yo‘nalish bo‘lgan 
bixeviorizm keng mashhur bo‘lib ketdi, uning tadqiqot majmuyi shaxs 
xulq-atvorining 
turli 
shakllari 
bo‘lib, 
ular 
tashqi 
muhitnng 
rag‘batlantiruvchi omillariga organizmning reaksiyasi majmui sifatida 
tushuniladi. 
Insonning ehtiyojlaridan kelib chiqib, uning xulq-atvorini tushuntirib 
beradigan nazariyalar ko‘proq rivoj topdi. Bunday nazariyalarning eng 
mashhur mualliflari A.Maslou, E.Kat, D.Mak Klelland, F.Gredburg va 
boshqa bir qator olimlardir. 
Ishlab chiqarish jarayoniga muntazam ravishda sarflanadigan turli xil 
resurslar orasida, inson omili ko‘proq ta’sir kuchini ko‘rsatadi. Uning ongi 
va dunyoqarashini shakllantirish yoki o‘zgartirish muayyan vazifalarni 
amalga oshirishni taqozo etadi.
Foydalaniladigan resurslar qanchalik xilma-xil bo‘lmasin, ular 
an’anaviy ravishda uchta asosiy guruhga bo‘linib, natural yoki tabiiy 
resurslar, (fransuz iqtisodchisi J.B.Eyning ta’rifi bo‘yicha yer), oddiy 
resurslar (kapital) va inson resurslaridan iborat bo‘lib, bu ularni ishlab 
chiqarish omillari, deb atash mumkin. 
Makroiqtisodiy boshqarish zamonaviy menejmentning tarkibiy qismi 
sifatida nisbatan yaqinda paydo bo‘lgan makroiqtisodiyotning afzalliklari 
haqida birinchi marta tashkiliy va inson omilining roli haqidagi 1-xalqaro 
simpoziumda rasman gapirilgan bo‘lib, bu simpozium 1974-yil avgustda 
Gonolulada o‘tkazilgan edi. O‘shandan buyon mazkur muommoga 
qiziqish barqaror ravishda ortib bormoqda. Makroiqtisodiyotning 
mohiyatini yapon iqtisodchilari Noro va Kogi “ishtirok etish 

---

52 
ergonomikasi” deb atadilar. Hamma sohalarda insonni o‘rganish bilan 
shug‘ullanadigan mutaxassislar: har qanday korxona (tizim sifatida) 
unumdorlik, mahsulot (xizmat ko‘rsatish) sifati, xavfsizlik texnikasi, kasb 
kasalliklari, oqilona tashkiliy dizayn, ishlab chiqarishni boshqarish, 
psixologik omillarni hisobga olish sharoitida ishdan qoniqish hosil qilish 
sohalaridagi o‘z ko‘rsatkichlarini yaxshilashi mumkin, degan umumiy 
fikrga keldilar. Lekin shu shart bilanki, yangi texnologiyani joriy etish va 
qarorlar qabul qilish sohalariga xodimlar jalb etiladi.Agar tashkiliy 
o‘zgarishlar odamlarga ta’sir ko‘rsatsa, u holda, ular bu o‘zgarishlar 
jarayoniga jalb etilishi lozim va ularning yangiliklarini amalga 
oshirishdagi ishtiroki ularga bu sanoqli sifatlardangina foydalaniladi.Lekin 
inson omilini tashkil etuvchi ijtimoiy-ruhiy holatlar bilan bog‘liq ko‘plab 
insoniy, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar, mehnatga munosabat bo‘yicha 
elementlari ham mavjudki, ular hozirgi davrgacha e’tibordan chetda qolib 
ketmoqda. 
Xodimlarning o‘z imkoniyati va salohiyatidan foydalanish 
darajasining past bo‘lishi, ko‘p jihatdan ularning mehnatga ishtiyoqi yoki 
layoqatining yo‘qligida emas, balki faoliyatini to‘g‘ri tashkil eta 
olmaganligi, uni yaxshilash uchun qanday sifatlardan foydalanish zarurligi 
yoki qaysidir sifatlarni nazardan chetda qoldirib, imkoniyatlarini boy 
berayotganligini 
bilmay 
qolishligidadir. 
Shuning 
uchun 
mehnat 
jamoalarida insoniy sifatlar samaradorligini doimiy ravishda oshirib borish 
borasida chora-tadbirlar amalga oshirish lozim. 
Inson omili turmush tarzining rivojlanish xususiyati va yo‘nalishi 
bilan shakllanadi. Ularni tahlil qilish orqali oldinda turgan dolzarb 
vazifalarni aniqlab olish va xodimlarning amaliy faolligini oshirishga 
erishish mumkin. 
Davlat innovatsion siyosati haqida gapirganda doimo innovatsion 
iqtisodiyot uchun kadrlar tayyorlash haqida yodda tutish lozim. Agar 
iqtisodiyotning an’anaviy sektorlarida “kadrlar hamma narsani hal qiladi” 
qoidasi aksariyat holatlarda to‘g‘ri bo‘lib chiqsa, iqtisodiyotning ko‘p ilm 
talab qiladigan sektorlarida ushbu fikrning ahamiyati bir necha marotaba 
ortadi. 

---

53 
Bilimlarga asoslangan iqtisodiyotda bilim vositalari birinchi darajali, 
eng muhim aktivlar hisoblanadi. Oqibatda yetarli darajada bilimlarga ega 
bo‘libgina qolmay, ularni amaliyotda qo‘llay oladigan, bilimlar eskirib 
borishi bilan ularni uzluksiz yangilab beradigan malakali mutaxassislar 
tayyorlash juda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Mutaxassislar tayyorlash masalalari bilan an’anaviy ravishda oliy 
o‘quv yurtlari (OO‘Y) shug‘ullanib keladi. Biroq, so‘nggi yillarda xorij 
tajribasining ko‘rsatishicha, OO‘Y bu masalani mintaqaviy va federal 
hukumatlar, shuningdek, yirik biznes vakillari ko‘magida ancha 
samaraliroq hal etishlari mumkin ekan. 
XXI asrda davlatlarning iqtisodiy o‘sishi ko‘p jihatdan ishlab 
chiqarishning barcha sohalarini intellektuallashtirish va ilmiy-innovatsion 
taraqqiyot bilan ta’minlanadi. Rivojlangan mamlakatlarda YAIM 
o‘sishining 70 foizdan 85 foizigacha yangi texnologiyalar, asbob-
uskunalar, yangi bilim yoki yechimlarga ega bo‘lgan mahsulotlar ulushiga 
to‘g‘ri keladi. Fan-texnika taraqqiyoti (FTT) yutuqlari mamlakatimiz 
iqtisodiyotning turli tarmoqlariga tobora keng va chuqur kirib bormoqda. 
Innovatsion jarayonlarni rag‘batlantirish fan, ta’lim va ishlab chiqarishning 
integratsiyasidan erishiladigan sinergetik samara vositasida mintaqalar va 
butun davlat jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining tayanch elementiga 
aylanadi. 
Mutaxassislarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi o‘rni to‘g‘risida 
to‘xtalar ekanmiz, “Tyuksberi, Krandall va Kreyilar 20 ta eng ko‘zga 
ko‘ringan innovatsiyalarning bergan samarasini tekshirishdi va undan 
xususiy tarzda olingan o‘rtacha daromad indeksi 27 foizni tashkil qilgan 
bo‘lsa, ijtimoiy bergan samarasi 99 foiz ko‘rsatkichga ega bo‘ldi. Bu esa, 
o‘z navbatida, 4 barobar ko‘proq deganidir”
8
deb ta’kidlashgan.
Milliy dasturini amalga oshirishning asosiy maqsadi belgilandi. 
Dasturning strategik maqsad va vazifalari bosqichma-bosqich amalga 
oshiriladi: 
8
Innovation economics : the race for global advantage / Robert D. Atkinson and Stephen J. Ezell, USA: Yale 
University Press, 2012. P 153 

---

54 
Birinchi bosqich – (1997–2000- y.y., o‘tish bosqichi) kadrlar 
tayyorlash tizimi potensialini saqlab qolish, uning rivojlanishi uchun 
huquqiy, me’yoriy, ilmiy-metodik, moliyaviy-moddiy shart-sharoitlar 
yaratishdan boshlandi. 
Ikkinchi bosqich – (2000–2005- y.y.) Milliy dasturni keng miqyosda 
amalga oshirish. Tizim faoliyatining samaradorligini, mehnat taqsimotini, 
ijtimoiy-iqtisodiy voqelikning monitoringi asosida uning asosiy g‘oyalari 
va qoidalari o‘rganildi. 
Uchinchi bosqich – (2005 – 2009- y.y.) to‘plangan tajribalarni tahlil 
etish va umumlashtirish asosida va o‘zgarib borayotgan, ijtimoiy-iqtisodiy 
shart-sharoitlarni e’tiborga olgan holda, uni takomillashtirish va yanada 
rivojlantirish yo‘llari belgilandi. 
Mavjud 
modellarda 
inson 
kapitali 
uchun 
yo‘naltirilgan 
investitsiyadan keladigan natijalarni baholashga qaratilgan. Ya’ni mehnat 
resursini ayni holatdagi inson omili faolligini baholashning mexanizmi 
yo‘q. Bu albatta korxonada resurslarining inson kapitali to‘g‘risidagi 
ma’lumotni bilishlik shaffofligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmaydi. 
Korxonaning biznes va boshqa faoliyatni baholovchilarga inson aktivining 
sifati to‘g‘risida har tomonlama keng ma’lumot bermaydi. Inson 
kapitalining qiymati (salohiyati) noma’lum bo‘lgach, investorlar ham 
inson kapitali uchun investitsiya kiritish bo‘yicha qaror qabul qilishda 
qiynalishadi. 
Korxona biznesini va inson kapitali qiymatini doimiy baholab borish 
inson 
kapitalini 
uzluksiz 
rivojlanishi 
natijasida 
korxonaning 
raqobatdoshligini orttirib boradi va biznesning jozibadorligini oshiradi. 
Inson kapitali konsepsiyasi mualliflaridan S.Fisher inson kapitali xususida 
shunday deydi: “Inson kapitali tug‘maqobiliyat va iste’dod hamda 
egallangan malakani ham o‘zida jam etadi”. 
Jahondagi turli mamlakatlarda turmush sifatini baholash uchun 
Pokistonlik iqtisodchi Mahbub ulHaq boshchiligidagi BMT ekspertlar 
guruhi tomonidan integral ko‘rsatkich – inson salohiyatini rivojlantirish 
indeksi (ISRI) ishlab chiqildi. Bu o‘rinda mazkur indeksning konseptual 

---

55 
tarkibi Hindistonlik iqtisodchi olim Nobel mukofoti laureati Amartiya San 
izlanishlari natijasi asosida yaratilganligini ta’kidlash lozim. 
Mahbub 
ulHaqning 
ta’kidlashicha, 
“Insonni 
rivojlantirish 
konsepsiyasi bugungi kunda eng yaxlit rivojlanish modeli hisoblanadi. U 
iqtisodiy o‘sish, ijtimoiy investitsiyalar, odamlar imkoniyatlarini 
kengaytirish, asosiy ehtiyojlarni qondirish va ijtimoiy himoya tizimini 
tashkil etish, siyosiy va madaniy erkinliklar hamda inson hayoti barcha 
boshqa sohalarni qamrab oladigan rivojlanishning barcha masalalarini 
mujassamlashtirgan. U tor ma’nodagi texnokratik yoki haddan tashqari 
falsafiy konsepsiya emas. U hayotni aks ettiradi. 
Mamlakatimiz iqtisodiyot rivojlanishining so‘nggi bosqichlarida 
innovatsion jarayonni jadallashtirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu 
borada Birinchi Prezidentmiz I.A.Karimovning 2008- yildagi “Ishlab 
chiqarishga innovatsion loyihalar va texnologiyalarni joriy etishni 
rag‘batlantirishning qo‘shimcha choralari” 916-sonli qarori muhim 
ahamiyat kasb etadi. Korxonalarning innovatsion jarayonining natijaviyligi 
jami omillar, ya’ni amalga oshirish sharoiti, resurslar ta’minoti, menejment 
tizimining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi bilan aniqlanadi. Innovatsion 
salohiyat tushunchasi iqtisodiyot fanida XX asrning so‘nggi yillarida 
paydo bo‘ldi. Innovatsion salohiyat mamlakatning texnika va 
texnologiyasi yangilanishi, unda ilmiy-texnika rivojlanishi darajasini, 
diversifikatsiya siyosatining kuchayishini anglatadi. Ba’zi iqtisodchi 
olimlarimiz innovatsion salohiyatni iqtisodiy salohiyatdan yuqori 
qo‘yishadi. Bunda ular ilmiy-texnika darajasiga ko‘proq e’tibor 
qaratishadi. Bizning fikrimizcha, bunday qarashlar unchalik to‘g‘ri emas. 
Chunki har qanday holatda iqtisodiy salohiyat innovatsion salohiyatga 
qaraganda ancha keng tushuncha bo‘lib, u mamlakatdagi ishlab chiqarish 
salohiyati, resurslar salohiyati, moddiy-mineral salohiyati, qazilma 
boyliklar salohiyati va boshqalarni qamrab oladi.
Innovatsion salohiyatni kuchaytirish katta hajmda investitsiyani jalb 
etishni talab qiladi. Hozirda iqtisodiy rivojlangan davlatlar yangi texnika 
va texnologiyani yaratishga, yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishga 
YaIMning 5-7 foizini sarflaydi. Shu o‘rinda aytib o‘tish lozimki, 

---

56 
korxonaning innovatsion salohiyati korxonaning barcha jihatlari, ya’ni 
yangilikni yaratish va undan amaliyotda foydalanish qobiliyatini 
ifodalaydi. 
Korxonaning innovatsion salohiyati elementlariga quyidagilarni 
kiritish mumkin:

moddiy-texnik resurslar;

moddiy va nomoddiy aktivlar;

moliyaviy resurslar;

tashkiliy resurslar;

kadrlarga oid resurslar;

ijtimoiy-ruhiy omillar.

Shundan kelib chiqib, korxona innovatsion jarayonlarni tashkil etish 
uchun ixtiyorida quyidagilarga ega bo‘lishi lozim:

g‘oya va ishlanmalarni moliyalashtirish uchun yetarli pul mablag‘lar;

yangi mahsulotni yaratish va ommaviy ravishda ishlab chiqarish 
uchun tegishli moddiy-texnika bazasi;

yangiliklarni amalga oshirish va uni joriy etish uchun qobiliyatli 
xodimlar;

har qanday innovatsion jarayon asosida yotuvchi asosiy g‘oyalarni 
ishlab chiqish imkoniyati. 
Mazkur masalada turmush darajasi (yoki farovonlik darajasi) bilan 
turmush sifatini farqlay olishi kerak. Turmush darajasi moddiy farovonlik 
darajasini, ya’ni odamlarning moddiy ehtiyoji qondirilganligining 
darajasini ifoda etadi. Uning mamlakat bo‘ylab o‘rtacha ko‘rsatkichini 
aholi jon boshiga YaIM ko‘rsatkich ifoda qiladi. 
Turmush sifati esa “nomoddiy” yoki pulda ifodalanmaydigan hamda 
faqat pul bilan belgilanmaydigan xususiyatlar: odamlarning salomatligi va 
umr ko‘rish davomiyligi, dam olish vabo‘sh vaqtini o‘tkazish, madaniy 
rivojlanish, o‘zligini namoyon qilish, bilimlar, va ma’naviy boylikning 
boshqa ne’matlaridan foydalanish imkoniyatlarini qamrab oladi. 
ISRIning hisoblash usuli bo‘yicha kompleks ko‘rsatkichlardan 
uchtasining o‘rtacha arifmetik qiymati olinadi. Bu ekspertlar tomonidan 

---

57 
baholanadigan BMTning milliy statistik ma’lumotlari va hisobotlari 
ko‘rsatkichlariga tayanadi: 
1. Muayyan davr uchun shkala bo‘yicha 25 dan 85 yoshgacha 
kutilayotgan hayot davomiyligi; 
2. Katta yoshdagilarni o‘rta ta’lim olishga imkoniyati va muvofiq 
yosh guruhlaridagi o‘quvchilarning barcha darajadagi ta’limda ishtirok 
etish ulushi; 
3. Real YaIMning odam boshiga to‘g‘ri keladigan milliy valyutaning 
AQSH dollari qiymatiga to‘g‘ri keladigan ekvivalenti. 
Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, qaysi mamlakatda davlatning 
iqtisodiyotga aralashuv darajasi kam bo‘lib, inson omilining faolligi yuqori 
bo‘lsa, ushbu mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida demokratik tamoyillar 
ustuvorlik kasb etadi. Jamiyat taraqqiyotining asosiy tamoyillaridan biri 
demokratik va fuqarolik jamiyat qurish jarayonida fuqarolarning 
mamlakatda amalga oshadigan yangilanish va islohotlardagi faoliyatini 
ta’minlash uchun shart-sharoit yaratishdan iborat. Bu kabi omillar 
iqtisodiy hayotda hamda davlat va jamiyat boshqaruvida amalga 
oshiriladigan islohotlar jarayonida ham o‘ziga xos uyg‘unlikni taqazo 
etadi.
Har qanday demokratik davlatning rivolanishdagi asosiy maqsadi – 
jamiyatni baxtli va farovon hayot bilan ta’minlashdir. Taraqqiyot nafaqat 
mamlakat iqtisodiy salohiyati yuqoriligi bilan, balki har bir insonning 
kamol topishi va uni rivojlanishiga qanchalik yo‘nalganligi bilan 
o‘lchanadi. Inson omiliga turli xil yondashuvlar, usullar orqali murojaat 
etilib uni faollashtirishga harakat qilib kelinadi. Lekin buning uzul-kesil 
usuli hanuzgacha ishlab chiqilgan emas. Hayotda va ishlab chiqarishda 
qaysidir omillar muhim va ustuvor hisoblanib, asosiy e’tibor shunga 
qaratib kelinadi, ayrimlari esa ahamiyatsizdek chekkada qolib ketaveradi. 
Vaqt kelib e’tibordan chetda qolgan omillarning o‘rnida hosil bo‘lgan 
bo‘shliq o‘zini salbiy ta’sirini ko‘rsatmay qolmaydi. 
Birlashgan Millatlar Tashkilotining tashabbusi va ulkan sa’y-
harkatlari natijasida inson taraqqiyoti konsepsiyasi hozirda dunyoning 
barcha mamlakatlaridagi siyosatchilar va oddiy insonlarning o‘y-

---

58 
hayollariga qadar kirib bordi. Har qanday demokratik jamiyat rivojining 
asosiy maqsadi – inson degan, bir qarashda oddiy, ammo zamirida biror 
ma’no yashiringan fikr har bir mamlakat hukumati oldiga jamiyatda 
yuqoridagi maqsadga erishishga yordamlashadigan hayot tarzini 
shakllantirish ichki va tashqi siyosat yuritish vazifasini qo‘ydi. 
Har qanday mamlakat u boy yoki kambag‘al bo‘lishidan qat’iy nazar, 
inson taraqqiyoti g‘oyalarga sodiqligini quyidagilar orqali ko‘rsatish 
mumkin: 
-
iqtisodiy o‘sish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun 
qulay imkoniyatlar yaratish; 
-
ijtimoiy murosa va barqarorlik yo‘lida imkoniyatlar kiritish; 
-
aholiga ish faoliyat sohasi, daromad olish, ijtimoiy ne’matlar 
olishning rivojlanish imkoniyatlarini erkin tanlash uchun keng huquq va 
imkoniyatlar yaratish; 
-
jamiyat hayotiga talluqli bo‘lgan qarorlarni qabul qilishda omma 
ishtirokini kengaytirish. 
Barqaror inson taraqqiyoti konsepsiyasi odamlarni ishlab chiqarish 
faoliyatidan ko‘zlangan maqsadi, manbai – insonning taraqqiy ettirishga 
e’tibor qaratadi. Bu yerda ishlab chiqarish maqsad emas balki insonning 
shu yuksak nomga loyiq kun kechirish yo‘lidagi vositasidir. Shu bilan 
birga bunda aks ta’sir ham mavjud kishilarning taraqqiyot darajasini 
oshirish orqali ishlab chiqarishnng yanada yuqori darajasiga erishiladi. 
Jamiyatni rivojlanganlik darajasi nafaqat mamlakatning iqtisodiy 
salohiyati yuqoriligi bilan balki, bu salohiyatdan har bir insonni uyg‘un va 
har taraflama rivojlantirish uchun qanchalik foydalanilayotganligi bilan 
o‘lchanadi.
Keyingi paytda inson mehnati natijalarini baholashda nomoddiy 
aktiv ko‘rinishidagi intellektual mulk ya’ni ilm-fan jadal rivojlanmoqda. 
Mahsulot sifatiga bo‘lgan talabning ortib borishi, raqobatning kuchayishi, 
innovatsion texnologik g‘oyalarning rivojlanishi, ishlab chiqarishni 
mutassil ravishda murakkablashuviga olib kelmoqda. Bu esa xodimlar 
tayyorgarlik 
darajasini 
oshirishga, 
inson 
omilining 
yanada 
faollashtirishzaruratini yuzaga keltirmoqda. Inson omili faolligini 

---

59 
baholashda ayrim elementlar etishmaslik holatlari mavjud. Bu bilan esa 
juda keng doirada, chuqur ilmiy yechimlar orqali yondashuvni taqozo 
etmoqda,ya’ni ushbu masalani yanada chuqurroq talqin etish uchun 
sinergetik yondashish zaruriyatiga ehtiyoj sezilmoqda. Shu o‘rinda 
sinergetikning lug‘aviy ma’nosiga ta’rif berib o‘tadigan bo‘lsak, sinergeya 
– grekcha so‘z bo‘lib, (yordamlashuv, harakat, hamkorlik, o‘zaro ta’sir, 
o‘zaro ishtirok) fanlararo ilmiy-tadqiqotyo‘nalishi bo‘lib, u orqali xaos 
(tartibsizlik, aralash-quralash)dan tartibli jarayonga o‘tkazuvchi umumiy 
qonuniyatlarni o‘rganuvchi murakkab tizimdan iboratdir. Bunda ko‘p 
fanlar, jumladan, fizika, matematika, kimyo, biologiya, filosofiya, 
psixologiya, sotsiologiya va boshqa fanlar ishtirok etishi mumkin. 
Shuningdek, sinergetikaning ma’nosi o‘zini-o‘zi tashkil etish hamdir.
Zamonaviy tushuncha bo‘yicha iqtisodiyotda sinergiya kooperatsiya, 
muvofiqlashtirish, kelishgan (kogerent) harakat va ehtimol hamkor, sherik 
qo‘shilib ketish kooperativ o‘zaro harakat shaklining namoyon bo‘lishidir.
Sinergetika nazariyasining asoschisi nemis fizik olimi German 
Xaken (1969 y) hisoblanadi. Keyinchalik asli rossiyalik bo‘lgan 
belgiyalik fizikoximik olim Ilya Prigojindir. U sinergetik yo‘l bilan tabiiy 
fanlardagi murakkab jarayonlarni o‘rganish bo‘yicha ulkan yutuqlarga 
erishib, 1979-yil ximiya bo‘yicha Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan. 
Inson kapitali uni tashkil etuvchisi inson omili hayotdagi eng 
murakkab jarayon bo‘lib, uni tartibga solishda sinergetik yondashuv juda 
ham muhimdir. Ya’ni, sinergetik yondashmasdan inson omilining 
mohiyatini ochib bo‘lmaydi. Bunga sabab inson omiliga nisbatan chuqur 
yondashilmaganida 
va 
bu 
tizimga 
solinmay, 
uning 
ayrim 
elementlaridagina foydalanib, boshqalari e’tibordan tashqarida qolib 
ketayotkanligidadir. 
Bunda 
ayniqsa 
insoniy, 
axloqiy-ma’naviy 
qadriyatlarning bevosita ishlab chiqarishda hisobga olinmayotganligini 
misol tariqasida aytish mumkin. Natijada, inson omilini risoladagidek 
tashkil etishda katta bo‘shliqqa duch kelinmoqda.
Inson omili umumtarzda keng ma’nodagi inson va uning 
imkoniyatlarini nazarda tutadi. Bunday kuchni barpo etish uchun juda 
keng miqyosdagi insoniy sifatlar majmui ishtirok etadiki, ana shularning 

---

60 
barchasidan unumli foydalanish insoniyatga yutuqlar, omadlarga 
erishishda va orzu-umidlarga etishishda beqiyos vosita vazifasi bo‘lib 
hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishda inson rolga yangicha qarashning ifodasi sifatida 
80-yillarning o‘rtasida iqtisodiy adabiyotlarda “Inson omili” va “Mehnat 
salohiyati” degan terminlar tez-tez foydalaniladigan bo‘ldi. Bu bilan 
odatda insoniy (yoki goho shaxsiy) degan tushunchalar iqtisodiyotda 
insonning faol roliga e’tibor qaratish lozimligini nazarda tutadi. Bu eng 
ko‘p darajada yangi ijtimoiy sharoitda hali tirik mehnat manbaidan 
samarali foydalanishga mos emasligini tavsiflaydi.
“Inson omili” tushunchasiga “ishchi kuchi” va “mehnat resurslariga” 
nisbatan keng va chuqur ma’no singdirilgan. Odamlarning mehnat 
resurslari doirasida ko‘rilishi amalda ularni ishlab chiqarishda moddiy 
buyum omiliga, ya’ni texnika, xom-ashyo, energiya va boshqalar bilan 
tenglashtirib qo‘yilganligini bildiradi. Bunday yondashuvda odamlarga 
xo‘jalik faoliyatida odamlarga ongli subyekt sifatida emas boshqaruv 
obyekti sifatida qaralmoqda. Ishlab chiqarishda inson omili nima, degan 
savolga javob yo‘q. Akademik T.I.Zaslavskaya “Inson omili” – “bu o‘zaro 
ta’sir etuvchi, turli pog‘ona (klass) holatlarini egallovchi qatlam va 
guruhlarning jamiyatni taraqqiyparvar rivojlanishini ta’minlovchi faoliyat 
va o‘zaro ta’sirdir” – deya ta’rif beradi. Umuman olganda inson omili – 
insonni turli o‘lchovlarda namoyon etadi: mehnatkash, fuqaro va oila 
a’zosi, ko‘p qirrali his-tuyg‘ular egasidir. 
Inson omili juda keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, unga quyidagicha 
ta’rif berishni tavsiya etamiz: inson omili – bu insonning jismi va 
ruhiyatining qobiliyati, olami, qudrati va insoniylik makonidir. Ya’ni, 
umuman olganda insoniylik – kelbati (gabariti)dir. 
Insonni faollashtirish – unda mujassam topgan xususiyatlar, 
imkoniyatlar va sifatlar evazigagina amalga oshadi. O‘ylab topilgan sun’iy 
yo‘l-yo‘riqlar uzoqqa bormay, ma’lum masofada qolib ketadi, izini 
yo‘qotadi. Tizgin bilan boshqarish – istalgan natijani bermasligi hayotiy 
haqiqatdir. Lekin shunday bo‘lsada, insonlar faolligini oshirish uchun 

---

61 
qulay va erkin usulning yo‘qligi, bu ishni ma’muriy-buyruqbozlik yo‘li 
bilan amalga oshirishga e’tibor ustuvorroqdir. 
Ijtimoy-iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning maqsad va 
mohiyatini anglab etishda insonning shaxsiy orzu-havaslari, uning ichki 
dunyosi, talab va ehtiyojlari hisobga olinmasa, yoki ilmiy asosga ega 
bo‘lmasa, buning pirovard yechimi hech qachon ijobiy natija bermaydi. 
Rivojlanishning bosh maqsadi bilan uni amalga oshirish vositalari, 
shakllari, uslublari o‘rtasida vujudga kelgan nomuvofiqliklar ijtimoiy 
taraqqiyot sur’atlariga, odamlarning fe’l-atvoriga, g‘oyaviy, axloqiy-ruhiy 
dunyosiga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. Iqtisodiy taraqqiyot odamlar 
manfaati uchun xizmat qilishi kerak, buning uchun ularning rivojlanish 
darajasi asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. 
BMT Rivojlanish dasturi ta’rificha; “Insonni rivojlantirish omillarini 
kengroq tanlash imkoniyati bilan ta’minlash jarayonidir. Bunday tanlov 
cheksiz bo‘lishi va vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishi prinsipal ahamiyatga 
egadir. Biroq rivojlanishning barcha darajasida uzoq va sog‘lom hayot 
kechirish, bilimlarni egallash va munosib turmush kechirishda 
rivojlantirishning asosiy mohiyatidir. Agar insonda bunday asosiy tanlov 
bo‘lmasa u boshqa imkoniyatlardan ham foydalana olmaydi” deyiladi. 
Bugungi kunda jamiyat oldida turgan vazifalarni odamlarning ongli, 
asosli, hayotbaxsh va yaratuvchan faoliyatisiz hal qilib bo‘lmaydi. Inson 
omilini faollashtirmasdan turib qilinadigan harakatlar foyda bermasligi 
mumkin. Insonlarga sa’y-harakatlar orqali namoyon bo‘luvchi ma’naviy 
ishonch,ruh, chin ishtiyoq, ongli faollik zarur. Q.X.Abdurahmonovning 
“Inson kapitalini ahamiyati tabiiy resurslar, moddiy boylik va vositalarga 
qaraganda yuqoriroqdir” degan fikrini ilgari suradi. R.A.Ubaydullaeva 
O‘zbekistonda ijtimoiy imperativlar shakllanishi va rivojlanishining o‘ziga 
xos jihati sifatida inson kapitaliga asosiy investor sifatida davlat namoyon 
bo‘lishini ta’kidlagan.
Yuqorida menejment ilmining inson omili bilan bog‘liq ko‘plab 
tadqiqotlarining ilmiy-tahliliy, iqtisodiyotni boshqarishdagi eng oliy 
maqsad avvalo inson omilini faollashtirishga e’tibor qaratadi. Bu bilan 
inson omili ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni vujudga keltirishning muhim 

---

62 
jihati sifatda asoslanadi va iqtisodiyotni barpo etuvchi asosisi sifatida doim 
olimlarni o‘ziga jalb etib keladi.
Ma’lumki, keyingi paytda inson mehnati natijalarini baholashda 
nomoddiy aktiv ko‘rinishidagi intellektual mulk ya’ni ilm-fan jadal 
rivojlanmoqda. Mahsulot sifatiga bo‘lgan talabning ortib borishi, 
raqobatning kuchayishi, innovatsion texnologiyalarning rivojlanishi, ishlab 
chiqarishni mutassil ravishda takomillashtirishni taqozo etmoqda. Bu esa 
xodimlar tayyorligini doimiy shay holatda tutish, inson omilining yanada 
follashtirishni zarurat qilib qo‘ymoqda. Inson omili bilan bog‘liq ko‘plab 
tadqiqotlarning tahlillari iqtisodiyotni boshqarishdagi oliy maqsad – inson 
omilini faollashtirish yo‘li bilan ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni vujudga 
keltirishning muhim jihati sifatida asoslanadi.
Mualliflik yondashuvi sifatida ta’kidlash joizki, har bir xodimning 
faollik darajasini aniqlash, ularning qaysi faoliyatga ko‘proq moyillik 
borligini aniqlab, shu yo‘nalish bo‘yicha faoliyat yuritish bo‘yicha 
imkoniyat yaratib berishi kerak. Masalan, rahbarlik, innovatsion faoliyat, 
sifatga va yangilikka intilish borasida ish olib borish, mehnat 
unumdorligini oshirish va h.k. Xodimlarning inson omili faolligini 
aniqlash va shu asosda mehnatni intellektual boshqarish malakali mehnat, 
yuqori sifatli ishchi kuchiga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Boshqaruvda 
mehnat resurslarining tabaqalashtirish siyosatini olib borish lozim. 
Firmalar va korxonalarda xodimlarni tanlash, malakasini oshirishga katta 
ahamiyat qaratmoqlari, navatorlarni shakllantirishlari zarur bo‘ladi. 
Shuningdek zamonaviy xodimlarning ijodiy mehnatga ilgari surilgan 
g‘oyalarini amalga oshirishga imkon yaratilishi, munosib rag‘batlantirishi, 
xodimlarning qarorlarni tayyorlash va qabul qilishdagi ishtiroklarini 
kengaytirish, o‘zini-o‘zi boshqarishi mehnatni tashkil etishning muhim 
jihati bo‘ladi. 
Inson omili shu davrga qadar yaxlit tizim sifatida qaralmadi. Undan 
foydalanish tarqoq holda, zaruratga qarab ishlab chiqarishga uning ayrim 
elementlaridangina foydalaniladi. Bu esa mavjud vazifa va masalalarni 
to‘laqonli ado etish imkonini bermaydi. Inson omilini tarkibiy-tashkiliy 
tuzilmasi va uning turkumlar kesimidagi elementlarini shakllantirish 

---

63 
muhim ahamiyatga molik masala. Shu sababli, inson omilining murakkab 
va serqirra xarakteridan kelib chiqqan holda uning insoniy-ma’naviy, 
axloqiy qadriyatlar, mehnatga munosabat, ilm va kasb-hunar qismlardan 
tashkil topgan elementlarining tarkibiy tuzilmasi ishlab chiqilib, unda 
ishtirok etayotgan insoniy sifatlarning o‘zaro bog‘lanishi, o‘zaro ta’sirini 
o‘rganilishi xodimning mehnat jarayonidagi faolligini baholash imkonini 
beradi. Inson omili va uni tashkil etuvchi insoniy sifatlar tizimi va ulardan 
hosil bo‘ladigan hodisa va voqealar o‘zini o‘zi tashkil etish murakkab 
tizimlar nazariyasi – sinergetika asosida sodir bo‘ladi.
Shu davrga qadar inson kapitalini baholashda asosan uni tashkil etish 
uchun yo‘naltiriladigan investitsiyalarning qaytim darajasi bilan o‘lchab 
kelinadi. Lekin unda insonning mehnat jarayonidagi faolligini hisobga 
oladigan mexanizm mavjud emas. Shu sababdan inson kapitalini 
baholashdagi reprezentativ xatolik sezilarli darajada yuqori bo‘ladi. 
Buning uchun mehnat resurslaridagi inson omilining faollik koeffitsentini 
ishlab chiqish va uni amaldagi inson kapitalini baholash modellarida ham 
qo‘llash ulardan foydalanishni takomillashtirishga xizmat qiladi. 
Mustaqillik yillarida yurtimizda inson omili, inson manfaatlari, uning 
huquqi va erkinliklarini himoya qilish davlat siyosati darajasigacha 
ko‘tarildi. 
“Inson omili” tushunchasiga “ishchi kuchi” va “mehnat resurslari” 
tushunchalariga nisbatan ancha kengroq va chuqurroq ma’no singdiriladi. 
Inson omili o‘zaro bir-biri bilan munosabatda bo‘ladigan turli mavqeni 
egallagan sinflar, qatlamlar va guruhlar tizimidan iborat bo‘lib, ularning 
faoliyati va o‘zaro munosabati jamiyatning ilg‘or rivojlanishini 
ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, inson omili uni mehnatkash, fuqaro, oila 
boshlig‘i va inson sifatida butun his-tuyg‘ulari va fikrlar xilma-xilligi bilan 
aks ettiradi.
Inson omili – korxona, muassasalarning birgalikda faoliyat yuritishi 
uchun birlashgan kishilardir. Tarkibi jihatidan u birinchi navbatda shaxs, 
ishchi guruhi, mehnat jamoasidir. Bu faqat jamoa xodimi emas, balki 
ijtimoiy hayotning jamoa subyektidir, u ijtimoiy, demografik, iqtisodiy va 

---

64 
siyosiy tuzilmaga ega bo‘lib, uning elementlarining o‘zaro harakati 
jamiyat rivojlanishini ta’minlaydi. 
Inson omili, inson kapitali va inson salohiyatining aniq manzarasi, 
amal qilish doirasi to‘g‘risida hali ilm-fanda muayyan to‘xtamga kelingan 
emas. Turli davrlarda turli olimlar ushbu masalaga turlicha o‘z nuqtai 
nazarlari bilan yondashib keladi va talqin etadi. Bu masalaga subyektiv 
fikr bilan yondashadigan bo‘lsak, inson omili, inson kapitali va inson 
salohiyati bir-biri bilan o‘zaro bog‘lanish doirasidagi kategoriyalardir. 
Inson kapitali va inson salohiyati inson omili negizida shakllanadi. Ya’ni, 
inson omili deganda, insonda mavjud bo‘lgan barcha xususiyatlar yaxlit 
holda qamrab olinishi kerak. Ularni inson hayotini har bir daqiqasi va turli 
damlarda qo‘llash imkoniga ega bo‘ladi. 
Inson kapitali xususida fikr yuritadigan bo‘lsak, bu inson omiliga 
nisbatan torroq doiradagi faoliyat shaklini o‘zida ifoda etib, xodimlarni 
ishlab chiqarishdagi imkoniyati va professional kasb mahoratini 
belgilashda qo‘llaniladi. Bunda u ko‘proq xodimning muayyan soha, 
yo‘nalish va funksional kasbi bo‘yicha faoliyatini ta’minlab berish bilan 
o‘z vazifasini ado etadi. Ya’ni xodim o‘z faoliyat yuritayotgan ish o‘rnida 
inson kapitali sifatida ilm,malaka, tajriba va hakozolardan tashkil topadi. 
Korxonalar faoliyatidan kelib chiqqan holda inson kapitalining manzarasi 
shakllantiriladi va rivojlantirilib boriladi. Inson kapitali orqali korxonada 
mehnat unumdorligi, mahsulot sifati, innovatsion siyosat yuritish va 
boshqa ishlab chiqarish turlariga erishish imkoni mavjudligi katta 
ahamiyat kasb etadi. Shu sababdan ham ish joylarida inson kapitalini 
rivojlantirishga katta e’tibor qaratiladi. Ya’ni xodim mutassil o‘z ustida 
ishlashi va ilm, tajriba, malakasini oshirib borishi lozim bo‘ladi. Bir 
korxonada yuqori inson kapitaliga ega bo‘lgan xodim, ixtisosligi boshqa 
korxonaga o‘tishi bilan uning kapital qiymatida o‘zgarish sodir bo‘ilishi 
mumkin. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyoti sharoitida rivojlangan 
mamlakatlarda xodimlarning bir korxonada faoliyat yuritishi bir umrga, 
yoki uzoq muddatga yollanishi kuzatiladi. 
Xodimda o‘z kasb-koridan tashqari boshqa imkoniyat va xususiyatlar 
ham bo‘lishi, bulardan bevosita ish joyida foydalanishning hojati 

---

65 
bo‘lmasligi mumkin. Shuning uchun bunday holat inson kapitali 
doirasidan tashqarida qoladi, lekin inson omilining doirasidan tashqariga 
chiqib ketolmaydi va shaxsning turli ko‘rinishlardagi intellektual mulki 
yoki imkoniyati sifatida o‘zini namoyon qiladi. 
Inson salohiyati ham keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, undan ham, 
inson kapitali doirasida to‘la foydalanishga zarurat bo‘lmasligi mumkin. 
Masalan, iqtisodiyotning turli sohalarida faoliyat yuritayotgan xodimlarda 
san’at,madaniyat va adabiyot sohasi bo‘yicha muayyan iqtidorga ega 
bo‘lishi mumkin. Lekin xodim, o‘zidagi bu salohiyatni bevosita ish joyida 
qo‘llay olmaydi. Chunki mehnat faoliyatining yo‘nalishi bo‘yicha bunday 
sifatga hojat yoki ehtiyoj bo‘lmaydi. Shu sababdan insonning bunday 
salohiyati – inson kapitalining tarkibidan o‘rin ololmay, ushbu doiradan 
tashqarida qoladi. Shu sababdan bu qism ham inson omili sifatida har bir 
shaxsning o‘zida mujassamlanadi va o‘zining shaxsiy istagi intilishi, 
qiziqishi natijasida rivojlanib boradi. Mana shulardan xulosa qilib aytish 
mumkinki, inson kapitali va inson salohiyati bitta yaxlit majmua tarzida 
inson omilini tashkil etadi. 
Shu yerda ushbu masalaga subyektiv yondashib, fikr qiladigan 
bo‘lsak, taraqqiyotning tub asosida inson omilini faollashtirish yotadi. 
Inson kapitalini rivojlantirish ham inson omilini faollashtirish orqali sodir 
bo‘ladi. 
Inson omilini, inson shaxsiy sifatlarining mehnat faolligiga ta’sir 
ko‘rsatuvchi butun majmua sifatida namoyon bo‘lishi deb qarash kerak. 
Mazkur tushuncha insonning ishlab chiqarish jarayonidagi hal qiluvchi 
rolini ko‘rsatadi. 
Jamiyat tadbirkorlar, menejerlar va muhandis-texnik xodimlarning 
shaxsiy sifatlariga, ularning halolligi, betartibligi, ijtimoiy manfaatlarga 
sodiqligiga tobora ko‘proq bog‘liq bo‘lib boradi. Ishlab chiqarishning real 
ravishda umumlashtirilishi, xususiylashtirilishi va ixtisoslashtirilishi 
tizimliiqtisodiy aloqalar miqdorini ko‘paytiradi. Bu aloqalarning 
hammasini tez harakat qiluvchi EHMlarni qo‘llanish bilan ham 
avtomatlashtirish, optimallashtirish, muvofiqlashtirish mumkin emas. 

---

66 
Inson omiliga nisbatan berilgan turli ilmiy asarlardagi ta’rif va 
sifatlardan kelib chiqqan holda, ularni umumlashtirib, quyidagicha ta’rif 
berish mumin: Inson omili – inson his-tuyg‘ulari, aql-idroki, ilmi, insoniy 
sifatlari, ma’naviy-ahloqiy qadriyatlari, tabiati, fe’l atvori, mehnatga 
munosabati, malaka, tajriba, ongi, dunyoqarashi, jismi, sog‘ligi, yoshi, 
jinsi, e’tiqodi, ruhiyati, qobiliyati, maylidan iborat murakkab sinergetik 
tizimdir. 
Xodimlarni boshqarishda inson omiliga turli xil usullar orqali 
yondashishga, faollashtirishga, unga to‘g‘ri munosabatda bo‘lishga harakat 
qilib kelinadi. Lekin buning uzil-kesil usuli hanuzgacha ishlab chiqilgan 
emas. Hayotda va ishlab chiqarishda qaysidir omillar ustuvor va muhim 
hisoblanib, asosiy e’tibor shunga qaratib kelinadi, ayrim omillar esa 
ahamiyatsizdek chekkada qolib ketaveradi. Vaqt kelib boy berilgan 
omillarning o‘rnida hosil bo‘lgan bo‘shliq o‘zining ta’sirini ko‘rsatmay 
qolmaydi. 
Professor V.D.Kamaev boshchiligidagi mualliflar tomonidan 
yozilgan “Iqtisodiyot nazariyasi asoslari bo‘yicha darslik” nomli kitobda 
“Iqtisodiyot fanining predmeti – cheklangan resurslar dunyosida 
ne’matlarni ishlab chiqarishdagi kishilarning xulq-atvori va uni 
boshqarishni o‘rganishdan iborat”, deb ta’kidlanadi. 
Boshqarishda inson omilini faollashtirish yo‘li bilan resurs va 
xizmatlarning unumdorligi, sifatining ortib borishini ta’minlash, va 
ulardan intensiv foydalanish natijasida maksimal darajadagi ishlab 
chiqarish qobiliyatini shakllantirish mumkin bo‘ladideb hisoblaymiz. 
Ushbu ta’rifda diqqatga sazovor jihati shundaki, unda inson omili 
“resurslar ishlab chiqarish qobiliyati”ni tashkil etuvchisi sifatida 
asoslanadi. Darhaqiqat, inson omili – bu resurslarning son va sifat borasida 
muayyan natijalarga erishish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida 
foydalaniladigan va vujudga keladigan funksional xususiyatdir. 
Inson hayoti – uning sifatlari majmuida qaror topadi. Ushbu sifatlar 
ikkiga bo‘linadi, birinchisi, ijobiy ahamiyat kasb etuvchi – fazilatlar, 
ikkinchisi esa uning aksi bo‘lgan salbiy tomoni hisoblanadi. Biz buni, 
ya’ni inson fazilatlarini insoniy sifatlar tarzida qo‘llashni tavsiya etamiz. 

---

67 
Chunki insoniy sifatlar deganda faqat insonlarning inson sifatida 
shakllanishi va namoyon bo‘lishini ta’minlovchi xislatlar nazarda tutiladi. 
Bu sifatlardan oqilona, to‘g‘ri va omilkorlik bilan foydalanish, inson 
umrini bezaydi, hayotini benuqson, betartib va samarali kyechishini 
ta’minlaydi. Ya’ni inson omili faolligi – nafaqat kishilarda mehnat 
faoliyatini tashkil etish, balki insoniyligini tashkil etish xususiyatiga ham 
egadir. 
Inson fe’l-atvori va faoliyatini tashkil etuvchi insoniy sifatlarga butun 
faoliyat davomida ustuvor ahamiyat qaratib kelindi. Lekin hayotda, 
ayniqsa, ishlab chiqarishda inson faoliyatini tashkil etuvchi insoniy 
sifatlardan foydalanish darajasini qoniqarli deb bo‘lmaydi. Chunki, inson 
omilining obyekt sifatida qanday elementlardan tashkil topganligining 
muayyan tizimi yo‘q. Hayotimizda, yoki ishlab chiqarishda insoniy 
sifatlarning qaysi birlaridan qay darajada foydalanyapmiz yoki 
foydalanishimiz lozimligini aniq tasavvur eta olmaymiz.
Sinergetika – o‘zini-o‘zi tashkil etish tizimi qonunlarining turlicha 
tabiatini o‘rganuvchi fan yo‘nalishidir. O‘z tabiatiga ko‘ra murakkab 
jonzot hisoblangan insonning fe’l-atvori va faoliyat doirasi shunchalik 
murakkabki, uning amalda namoyon bo‘lish holatlari va omillari 
benihoyadir. Shu jihatdan ham har qanday jamiyat salohiyatini, uning 
imkoniyatlarini namoyon etishda, baholashda inson omili muhim o‘rin 
egallab, jamiyat ulardan samarali foydalanishdan o‘ta manfaatdordir. Bir 
so‘z bilan aytganda inson omili – murakkab tizim, ya’ni sinergetikadir. 
Olamdagi barcha borliq(er, quyosh, planetalar, galaktikalar, hayvonu 
o‘simliklar)ning bifuraksiya (kuchli muvozanatlik holatidagi davrlar) va 
ularning paradigma (tashkil etish madaniyati)larining sinergiyasi amalga 
oshadiki, bunda ular o‘zlarining mavjudlik muvozanatini ta’minlaydi.Inson 
omilining sinergiyasi yuqorida qayd etilgan borliqlarning sinergetikasida 
aql bovar qilmaydigan darajada ko‘pdir. Ya’ni, jonsiz tabiat obyektlari, 
tabiat qonunlari ta’siri ostida harakatda bo‘ladi. Jonli hayvonlar esatabiat 
hodisalari bilan birgalikda instinktta’siri ostida bo‘ladi. Inson ularning 
barchasini o‘zida qamragan holda yana aqlni ham o‘z hayotida 
uyg‘unlashtiradi. O‘zi zarra bir mavjudot bo‘lishiga qaramay, inson 

---

68 
olamning qonuniyatlarini kashf etadi, hodisalariga o‘z ta’sirini o‘tkazishga 
qodir. Shu sababli inson, inson omili nihoyat darajadagi murakkab 
tuzilmadir. Uni hech qachon bittayoki bir nechta fanlar orqali mohiyatini 
sir-sinoatini ochib bo‘lmaydi. 
Sinergetika yordamida insoniy sifatlarning barchasidan boshqaruvda 
samarali qo‘llashni o‘rganish, buning uchun qanday mezonlarga tayanish 
zarurligi ular orasidagi bog‘liqlik qonuniyatlarini shrganishdan iboratdir. 
Mehnat jamoalarining umumiy faoliyati natijalariga erishishida inson 
faoliyatiga ta’sir etuvchi insoniy sifatlar tizimi va ularning o‘lchov mezoni 
yo‘qligi ko‘p imkoniyatlarni boy berilishiga olib kelmoqda. Shuning 
uchun insoniy sifatlarning xususiyatlarini tahlil etilib, tizimi va mezonini 
toppish juda dolzarb masalalardan biriga aylangan. Axir olamdagi barcha 
narsa o‘lchovli hisoblanadi. Buning uchun dastavval insoniy sifatlar 
majmuasini ishlab chiqib va shu orqali ularni turkumlab borish lozim. 
Bunday tizimni yaratishdan maqsad uning yordamida insonni 
mukammal darajada shakllantirish, inson faoliyatini tashkil etishga ta’sir 
etuvchi asosiy elementlar ochib berishdan iboratdir. 
Inson faoliyatiga ta’sir etuvchi insoniy sifatlar tizimi shunday 
qurilishi kerakki, u keng qamrovli, imkoniyatlari beqiyos, cheksiz, ochiq, 
barcha uchun qulay va foydalanish imkoniyati mavjud bo‘lmog‘i darkor. 
Insoniy sifatlardan to‘laqonli va barchasidan samarali foydalanish 
insoniyat oldida turgan eng murakkab va eng dolzarb masalalardan biri 
bo‘lganligi bois bu borada ko‘plab olimlar, tadqiqotchilar o‘zlarining 
g‘oya va nazariyalari, ishlanmalari va qarashlarini ilgari surmoqdalar. 
Inson faoliyatiga ta’sir etuvchi omillardan keng va samarali 
foydalanishning ko‘plab muqobil variantlari, shakllari ishlab chiqilib 
hayotga tadbiq etilgan. Lekin inson fe’l-atvori va faoliyatini tashkil etuvchi 
insoniy sifatlarining tartibga solingan tizimi, ularning o‘lchov mezonlari 
va bir-biriga bog‘liqlik darajasi hanuzgacha yaratilmagan. Ularning 
muayyan tizim-majmuasini ishlab chiqmasdan, har bir insoniy sifatning 
vazifalari nimalardan iborat ekanligini bilmasdan, ulardan faol darajada 
foydalanib bo‘lmaydi.Bularsiz insoniy sifatlarning qaysi turlaridan qanday 
foydalanilayotganligini aniqlashqiyin masala bo‘lib, inson faoliyati 

---

69 
doirasidan chetda qolib ketayotganligini aniqlash mavhumligicha 
qolmoqda.
Inson faoliyatini faollashtirish ko‘plab insoniy sifatlar ta’sirida 
yuzaga keladi. Shu boisdan inson faoliyatiga ta’sir etuvchi sifatlar tizimini 
ko‘rib olmoq kerak. Ularning har birini qanday ahamiyatga ega 
ekanligining tavsifini ishlab chiqish juda muhim masaladir. Shuningdek, 
ularning har birini insoniy sifatlar to‘plamidagi o‘rni, salmog‘i va 
mezonini ishlab chiqish zarur. Bu keng qamrovli, imkoniyatlari cheksiz, 
ochiq, barcha uchun qulay, foydalanish imkoniyati yuqori darajada aniq va 
ijtimoiylashtirilgan tizim shaklida qaror topmog‘i lozim. 
Inson fe’l-atvori va faoliyatiga ta’sir etuvchi insoniy sifatlarning har 
biridan alohida foydalanish yoki bir tomonlama qarab chiqish hech qachon 
kutilgan natija bermaydi. Chunki, insoniy sifatlar majmua tarzida bir-biri 
bilan uzviy bog‘langan holda mavjud bo‘ladi. Shuning uchun inson 
faoliyatini tashkil etuvchi insoniy sifatlarni majmua tarzida ko‘rish, 
ularning o‘zaro uzviylik darajasini aniqlash, sifatdagi o‘zgarishlar oqibatda 
ular insonni shakllantirishda qanday kuch va ahamiyatga ega ekanligini 
o‘rganish juda muhmdir. Chunki, inson faqat jisman emas, ruhiyati bilan 
ham yashaydi. Shuning uchun uning faoliyatida ruhiyati ham hal etuvchi 
vazifani o‘taydi.