Suleyman-m teze qxd

məqsədini 
ədəbi dil normalannm danışıq dilinə tətbiq olunmaqdan, 
ədəbi dil normalan haqqında sistemli bilik verməkdən, nitq 
üslublannm işlədilmə səviyyəsini gözləməkdən, mədəni nitqin 
məziyyətlərini mənimsəməkdən, yazılı və şifahi nitqə aid normalann 
bir-birinə təsirini öyrənməkdən ibarət hesab edirlər. Nitq 
mədəniyyətinə verilən 
tələblər 
isə aşağıdakı şəkildə sadalanır: 1) Dil 
vahidləri ifadə olunan fikrin məzmununa uyğun seçilməli, fikrin dəqiq 
ifadəsinə xidmət göstərməlidir; 2) Fikrin daxili məntiqi əlaqəsini, 
onun komponentləri cümlə və abzaslar arasındakı ardıcıllığı təmin 
etməli- 
IS 

---

dir; 3) Natiq auditoriyanın səviyyəsini, marağını, hadisələrə 
münasibətini nəzərə almalı, faktların anlaşıqlı, inandırıcı əlma- sma 
xüsusi diqqət verməlidir; 4) Nitqin həyat hadisələrini yanlış əks 
etdirməsinə, faktların təhrif olunmasına, rəqəmlərin şişirdilməsinə yol 
verməməlidir; 
5) 
Nitqin 
eməsiənallığı, 
ekspressivliyi 
unudulmamalıdır (18, səh. 14) 
Nitq mədəniyyətini mədəni nitq 
və 
dil mədəniyyəti 
anlayışlarından fərqləndirmək lazımdır. Dildən nitqdə, ünsiyyətdə 
istifadə olunur. Nitq mədəniyyətində dil və nitq münasibətləri 
bacarıqla həyata keçirilir. Nitq mədəniyyətinin inkişafı və fər- 
malaşması ədəbi dilin düzgünlüyü və üslub aydınlığı ilə əlaqəlidir. 
Nitq mədəniyyəti ədəbi dil normalarının toplusu olub, onların 
qanunauyğunluğu, formalaşması və onlara yiyələnmək haqqında 
elmdir. 
Nitq mədəniyyəti xalqın mədəni səviyyəsi ilə ölçülür. Məlumdur 
ki, mədəni səviyyə xalqın bütün təbəqələrinin öz ana dilini bilməsi, 
ona qayğı göstərməsi, onu sevməsi ilə bağlıdır. Azərbaycan xalqı 
uzun əsrlər bəyu böyük yadelli xalqlann himayəsi altında olmuşdur. 
Azərbaycan dili XVI əsrin əvvəllərində (1501-ci ildən) Sə- fəvilər 
hakimiyyəti zamanı Şah İsmayıl Xətainin 25 illik şahlığı dövrünü, 
1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq tarixini 
nəzərə almasaq dövlət səviyyəsinə yaxınlaşsa da xalqımız ərəb, fars 
və rus hökmranlığı altında yaşadığına görə tam dövlət dili əlmamışdır. 
Dilimiz ədəbi bədii, ailə-məişət və danışıq üslubları səviyyəsindən 
yuxan qalxa bilməmiş, öz arzu və istəklərini, qəlb dünyasından tutmuş 
adi məişət qayğılarına qədər bu dildə ifadə etsə də, elmi üslubda, 
"Əkinçi" qəzetinin nəşrə başlamasına və milli teatnn meydana 
gəlməsinə qədər publisistik, rəsmi-kargüzarhq və natiqlik üslublannda 
öz sözünü deyə bilmirdi. Milli teatrın, çəxsayh və çəxtirajlı qəzet və 
jumallann nəşri, 1905-ci il rus inqilabi, Bakının elm, incəsənət və 
sənaye mərkəzinə çevrilməsi hesabına milli dilimiz sürətlə inkişaf 
etməyə, 1905-ci ildən ərta məktəblərdə müstəqil fənn 
19 

---

kimi tədris olunmağa başlamış, 1920-ci ildən isə dövlət dili elan 
edilmişdi. Azərbaycanın 1937-ci il Konstitusiyasında da dövlət dili 
haqqında maddə nəzərdə tutulmuş, lakin təsbit olunması “yaddan 
çıxmışdı”. Yalnız 1956-cı ildə Azərbaycan Ali Sovetinin qərarı ilə 
1937-ci il Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması 
barədə maddə yazıldı. 1978-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyada da 
bu maddə öz əksini tapdı. Lakin konstitusiya aktlarında