N xolmatov. N. Im om ova makro va mikro

UNEMPLOYMENT
♦ mehnatga layoqalli voshga yclm agan shaxslar:
♦ inaxsus muassasalarda saqlanayotgan shaxslar (qamoqxonalar, 
ruhiy kasalliklar shifoxonalarida va hokazo);
♦ ishchi kuchi tarkibidan chiqib ketgan shaxslar (nafaqachilar. 
mehnat layoqatini y o ‘qotganlar va hokazo).
Bu y o ‘l bilan hosil qilingan ishsizlik darajasi k o ‘rsatkichi so f 
arifmetik ko'rsatkichdir.
Ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholashda uning 
mamlakat iqtisodiyotiga ham, uning ijtimoiy muhitiga (iqlimiga) ham 
t a ’sir ko'rsaluvchi turli ko'rinishlarini ko'rib chiqish zarur.
Ishsizlik uch xil boMadi:
♦ friksion (ko'ngilli);
♦ tarkibiy;
♦ siklik (davriy).
1 P r i n c i p l e s d f F e n n o m i e s . 6 1.dil io n . N . G r e g o r y M a n k i w . I S B N I ’ : 9 7 8 - 0 -
5 3 8 - 4 5 3 0 5 - 9 . U S A . 2 0 1 2 . ( ' e n g a g e I , e a r n in g . P a g e 5 9 4 .
: i :

---

Friksion i s h s iz l i k -
ishsizlikning b u tu ri ko'ngilli ishsizlikdir.
Friksion ishsizlikni quyidagi sabablar keltirib chiqaradi:
♦ aholining bevosita (geografik) k o 'ch ib yurishi — kishi yangi 
jo y g a k o 'ch ib o'tsa, ko'c hish paytida, ungacha va undan keyin 
m a ’Ium muddat ishsiz bo'lib turadi;
♦ kasbiy qiziqishlarning (manfaatlarning) almashinuvi, qayta 
o'qish, qayta malaka olish;
♦ insonning shaxsiy hayotida yangi bosqichlarning boshlanishi 
(o'qish. farzandli bo'Iish va hokazo).
K o ’ngilli ishsizlik ish qidirish va kutish bilan bogMiqdir. 
«Friksion» atamasi mehnat bozorida m a ’Ium bir tebranishlar bo'lib 
turishini, 
mehnat 
bozoridagi 
m uvozanatga bir zum da 
erishib 
bo'lmasligini ta ’kidlaydi.
A m m o bu oddiy m e ’yordagi emas, balki ijobiy holatdir, chunki 
friksion ishsizlikning mavjudligi m ehnat bozorining moslashuv- 
chanligini va uning har bir ishtirokchisi o ' z hatti-harakatlarida tanlov
213

---

erkinligiga ega ekanligini ko'rsatadi: keng ijtimoiy siyosat yuqoriroq 
haq to ia n a d ig a n yoki yanada qiziqarliroq ish qidirish holatida 
uzoqroq qolish imkoniyatini beradi, bu esa davlat ijtimoiy-iqtisodiy 
siyosatining katta yu tu g 'i hisoblanadi.
T ark ib iy ishsizlik 
— ishsizlikning bu turi iqtisodiyotning tarkibiy 
o'zgarishlariga, demak, ishchi kuchiga bo'lgan talabning tarkibiy 
o 'zgarishiga bog'liqdir.
Ma’lumki. mehnatga bo'lgan talab hosilaviy xarakterga egadir. U 
mazkur mehnat turi qaysi tovar yoki xizmatni ishlab chiqarishda yoki 
ko'rsatishda qo'llanilsa, shu tovar yoki xizmatga bo'lgan talabga 
bog'liqdir. Demak, iqtisodiytdagi tarkibiy o'zgarishlar ishchi kuchiga 
bo'lgan talabda ham tarkibiy o'zgarishlar yuz berishiga olib keladi. 
Masalan, biror bir tarmoq tarkibiy inqirozda bo'Isa, shu tarmoq 
xodimlarining mehnatiga bo'lgan talab ham keskin qisqaradi. Ayni 
paytda mehnatga bo'lgan talab avvalgi darajada qolib. mehnatga bo'lgan 
talabdan orta boshlaydi, natijada tarkibiy ishsizlik vujudgakeladi.
Tarkibiy ishsizlik haqida so 'z ketganda. odatda eskirgan kasb 
egalariga xos bo'lgan ishsizlik misol qilib keltiriladi. Ular «o'layotgan» 
tarmoq vakillari bo'ladilar yoki ishlab chiqarishning boshqa omillari 
ta'sirida siqib chiqariladilar. Masalan. mehnatning o'rnini kapital bosishi 
mumkin, natijada mehnatga bo'lgan talab susayadi.
Tarkibiy ishsizlik tushunchasiga «tirik», lekin m uam m olarga 
duch kelgan tarmoqlardagi tarkibiy inqirozlar oqibatida vujudga 
keladigan ishsizlikni 
ham kiritish 
lozim. Masalan. 
konversiya 
oqibatida Rossiyadagi ushbu tarmoqlarning ko'p lab ishchi lari tarkibiy 
ishsiz bo'lib qoldilar.
:i i

---

Friksion va tarkibiy ishsizlikning umumiy jihati shuki, ularning 
ikkovi ham har qanday mamlakatning iqtisodiyotida muqarrar 
ravishda vujudga keladi. Bunda friksion ishsizlik darajasi qiymati 
mehnat bozoridagi aholining ijtimoiy-iqtisodiy im koniyat darajalarini, 
tarkibiy ishsizlikning ko'rsatkichi esa tarkibiy o'z garishlar darajasini 
xarakterlaydi.
Shuningdek, friksion va tarkibiy ishsizlik o'rtasida tafovutlar ham bor.
Birinchidan, 
tarkibiy 
ishsizlik friksion 
ishsizlikka nisbatan 
uzoqroqqa cho'ziladi, chunki tarkibiy inqirozlarni qisqa muddat ichida 
bartaraf qilish qiyin.
Ikkinchidan, tarkibiy ishsizlarning tarkibi barqarorroqbo'lib, bu 
mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni keskinlashtiruvchi ziddiyatli 
guruhlarning shakllanishiga olib kelishi mumkin.
Uchinchidan, agar friksion ishsizlar uchun qayta o'q itish -
ularning o 'z ishi bo'lsa, tarkibiy ishsizlar, agar ular tarkibiy inqiroz 
m obaynida ish topishni rejalashtirgan bo'lsalar, majburiy qayta 
o'qitishga muhtojdirlar.
To'rtinchidan, ko'ngilli, friksion ishsizlikdan farqli ravishda, 
tarkibiy ishsizlik har doim majburiy xarakterga egadir.
Umuman, tarkibiy ishsizlik — butun mamlakat uchun ham, 
ishsizlikning ushbu toifasiga mansub b o 'lg an shaxslar uchun ham 
friksion ishsizlikdan k o 'ra og'irroq holatdir.
Friksion va tarkibiy ishsizliklarning yig'indisi 
tabiiy ishsizlik 
deb 
a taladi1.
«Tabiiy ishsizlik» atamasi ushbu darajaning m e 'y o rd a ekanligini, 
iqtisodiyotga ichdan xos ekanligini ta'k idlash uchun ishlatiladi. Bu 
ishsizlikning eng vaxshi darajasidir. Bir tomondan, lining darajasi 
resurslarning bandlik muammosi haqida gapiradigan darajada yuqori 
bo'lmaydi, 
ikkinchi 
tomondan, 
u 
mehnat 
bozorining 
mosla- 
shuvchanligini ta ’minlash va so g 'lo m raqobat elementlarini hosil 
qilish uchun yetarlidir.
Tabiiy ishsizlik - ishchi kuchining zarur hollarda qo'llanilishi 
mumkin bo'lgan zaruriy zahirasidir.
Ishsizlikning tabiiy darajasi ba'zan