O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarining rivojlanish
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarining rivojlanish
ko‘rsatkichlari. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari Rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi o‘rni ifodalovchi ko‘rsatkichlar Miqdoriy va sifat -jahon sanoat ishlab chiqarishning 57%i; -jahon qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning 40%i; -Iqtisodiyotning ko‘ptarmoqli tarkibga egaligi. Xizmatlar sohasi ushbu mamlakatlar YAIMning 60 %dan ortig‘ini tashkil etadi. -jahon tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishning 80%ga yaqini to‘g‘ri keladi; -jahon ilmiy-tadqiqot ishlanmalari va yuqori texnologik mahsulotlar ishlab chiqarish ulushining yuqoriligi. Ushbu mamlakatlar hissasiga bu mahsulotlar ishlab chiqarishining 90%ga yaqini to‘g‘ri keladi; 37 -aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi YAIM hajmining jahondagi o‘rtacha ko‘rsatkichga nisbatan 4,4 marta (2009 y.), 3,8 martaga (2012 y.) yuqoriligi (1962 yilda – 3,6 marta). - jamiyatning ijtimoiy tarkibida tabaqalashuv darajasining pastligi va yuqori turmush darajasiga ega o‘rta sinfning ulushining kattaligi. Dunyo mamlakatlarining jahon iqtisodiyotiga qo‘shgan hissasi bo‘yicha guruhlanishi Birinchi guruh “Katta yettilik” mamlakatlari tashkil etadi: AQSH, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada va Italiya. Katta yettilik mamlakatlari jahon xo‘jaligi tizimining rivojlanish yo‘nalishlarini va barcha davlatlarda ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyot tendensiyalarini belgilab beradi. Bu yetakchilik mamlakatlar hududining hajmi va aholisining soni bilan emas, balki jahon iqtisodiyotidagi o‘rni, yuqori mehnat unumdorligi, fan va texnika sohasidagi ulkan yutuqlari bilan belgilanadi. Ikkinchi guruh hududiy jihatdan nisbatan katta bo‘lmagan, yuqori ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga ega (Avstriya, Belgiya, Daniya, Niderlandiya, Shvetsiya, San- Marino va b.) mamlakatlar tashkil etadi. Ushbu mamlakatlarning ba’zilari jahon tovarlar va xizmatlar savdosida yetakchi o‘ringa ega. Uchinchi guruh “ko‘chirib o‘tkazilgan kapitalizm” mamlakatlari (Avstraliya, Yangi Zellandiya, Isroil). Jahon iqtisodiyotining markazlari Jahonning uch iqtisodiy va siyosiy markazi (“triada”) Shimoliy Amerika – jahon yalpi milliy mahsulotining ¼ qismi ishlab chiqariladi G‘arbiy Yevropa – jahon yalpi milliy mahsulotining ¼ qismi ishlab chiqariladi Yaponiya – jahon yalpi miliy mahsulotidagi ulushi 7-8% Jahon “triada”sining har bir elementi o‘z periferiya zonalariga ega. Shu tariqa haqiqatda barcha omillar ta’siri bo‘yicha ularning jahon iqtisodiyotidagi roli ancha yuqori “Katta yettilik” (G-7): AQSH, Germaniya, Yaponiya, Kanada, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya Liberal (amerikacha) model – ushbu modelga xususiy mulkchilik, ishlab chiqarish, savdo, investitsiya, ishchi kuchidan foydalanish sohalarida bozor-raqobat mexanizmining ustuvorligi va ijtimoiy tabaqalanishning yuqori darajasi hosdir. Hukumat iqtisodiyotni makro va mikro darajada qonunlar chiqarish orqali soliq hamda pul-kredit siyosatini olib borish, raqobatni rivojlantirish, monopoliyalar hukmronligini cheklash, aholining ayrim ijtimoiy guruhlari manfaatlarini himoya qilish kabi maqsadlarda tartibga soladi. Ushbu model AQSH va Buyuk britaniya uchun xos bo‘lib, hozirda Irlandiya va Italiyaning iqtisodiy tizimi ham ma’lum darajada liberal modelga yaqinlashmoqda. 38 Ijtimoiy-bozor xo‘jaligi modeli (Germaniya) – ushbu model raqobatga asoslangan bozor mexanizmi rivojlangan ijtimoiy infratuzilmaga ega ijtimoiy bozor xo‘jaligini o‘zida aks ettiradi. Bu model tartibga solinmaydigan kapitalizm sharoitida jamiyatdagi ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini (kam ta’minlanganlar, ishsizlar, yoshlar, kichik va o‘rta firmalar) muntazam qo‘llab-quvvatlashni ko‘zda tutadi. Davlat yetarli daromad darajasini mustaqil ta’minlay olmaydigan ijtimoiy toifalarning iqtisodiy farovonligini ta’minlashda keng qamrovli majburiyatlarni o‘z zimmasiga oladi. Shved modeli – ushbu modelda ijtimoiy konsensusga erishish maqsadida daromadlarni keng ko‘lamda qayta taqsimlash asosida ijtimoiy kafolatlarni ta’minlashga erishiladi. Bu maqsadga erishishda umumjamiyat manfaatlari va xususiy sektor manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam beradigan kasaba uyushmalari va turli xil “erkin uyushmalar” muhim o‘rin tutadi. Bu jarayon tadbirkorlar va kasaba uyushmalarining kelishuvlari hamda siyosiy kuchlarning muzokaralari vositasida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ushbu model iqtisodiy qarorlarning turli guruhlar qarama-qarshiligi va maqsadlarini davlatning faol ishtirokida muvofiqlashtirilishi orqali amalga oshirilishi tufayli “korporativ model” ham deb nomlanadi. Yapon modeli – iqtisodiy rivojlanishning yapon modelini shved modelining yana bir ko‘rinishi sifatida keltirish mumkin. Yapon modeli tartibga solinuvchi “korporativ kapitalizm” modeli hisoblanadi. Bunda xususiy kapitalni jamg‘arish imkoniyatlari davlatning iqtisodiy rivojlanishini dasturlash, tarkibiy, investitsiya, tashqi iqtisodiy va ijtimoiy siyosat sohalaridagi faol roli bilan uyg‘unlashib ketadi. Tadbirkorlik sektorida davlatning ulushi yuqori bo‘lmaydi. Davlat asosiy e’tiborni uzluksiz kasbiy tayyorgarlik orqali ishchi kuchining malakasini oshirishga qaratadi. Shuningdek, yapon modeliga mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishning ilg‘or shakllarini milliy an’analar bilan uyg‘unlashtirish xususiyati ham xos. Shuning uchun iqtisodiy rivojlanishning yapon modelini iyerarxik korporativizm, deb ham atashadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|