Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

(n )
chegaraviy hisob­
lanadi. Tajribalar shuni k o 'r- 
satadiki 
v
va /jyularkanalning 
chuqurligi va eniga, vertushka 
parragi ning diam etri va geo- 
metrik qadamiga bog'liq ekan.
M asalan, yuqori chegaraviy 
te z lik
v
T R -5 5 r u s u ml i
vertushka uchun 5m /s va TR- 
21m u ch u n 8 m /s ga teng.
3.8-rasm.
G id rom etrik vertushkaning
v = f[n)
bog'lam asi.
75

---

P o 'k a k la r . Suvda c h o 'k m a sd a n suzib y u radig an jism lar 
p о ' к a к deb ataladi. Po'kaklar yordamida suvning oqish tezligini 
aniqlaganda p o ‘kaklarning tezligi suvning oqish tezligiga teng deb 
qabul qilinadi. Bunga erishish uchun iloji boricha kichik o ‘lchamdagi 
dum aloq shaklidagi jism lardan foydalaniladi.
Ilm iy-tadqiqot ishlari olib boradigan tajriba xonasida va tabiiy 
s h a r o itla r d a t ur l i xil p o 'k a k la r d a n fo y d a la n ila d i. U la r 
quyidagilardir:
1. Suv yuzasi p o ‘kaklari.
2. C huqurlik p o ‘kaklari.
3. Po'kaklar-integratorlar.
4. G idrom etrik tayoqlar.
5. Suvning oqish tezligini aniqlashda radioaktiv indikator- 
lardan foydalanish.
D aryo gidrom etriyasida asosan suv yuzasi p o 'k a k la rid an
foydalaniladi, am m o ayrim hollarda chuqurlik p o 'k ak lari va 
p o 'k a k lar-in teg rato rlar ishlatiladi. H ozirgi vaqtda keyingi ikki 
xil p o 'k a k la r sam olyotdan turib suvning tezligini o 'lch ash d a 
ishlatiladi. Avvallari am aliy ishlarda qo'llaniladigan p o'kaklar- 
integratorlar endilikda um um an ishlatilm aydi. T ajriba ishlarida 
p o 'k a k la r o 'r n id a suyuq in te g ra to r — m oyli b o 'y o q yoki 
radioaktiv izotoplardan foydalaniladi.
S u v y u z a s i p o ' k a k l a r i d a n suv yuzasidagi suvning 
tezligini va yo'nalishini o'lchashda foydalaniladi. Bunday po'kaklar 
odatda yog'ochdan tayyorlanadi. Kengligi 100 m etrgacha bo'lgan 
daryolarda q uruq g 'o 'la d a n arralab olingan dum alo q shakldagi 
qalinligi 3—5 sm ., d ia m e tri 15—25 sm b o 'lg a n p o 'k a k la r 
ishlatiladi.
Suv yuzasi po'kaklarining ishlatilishdagi kamchiligi shundaki, 
ulardan faqat sham ol tezligi 0,5 m /s dan kam bo 'lgandagina 
foydalanish m um kin. Sham ol tezligi 0,6 m /s dan oshganda suv 
yuzasi p o'kaklaridan foydalanish tavsiya etilm aydi.
C h u q u r l i k p o ' k a k l a r i m a ’lum bir ch uq urlik dagi 
suvning oqish tezligi va yo'n alish in i o'lch ash u chun m o 'ljallan- 
gan. C huqurlik po'kagi bir-biriga arqon yoki sim bilan ulangan 
ikki p o 'k a k d a n ib o ra t b o 'lib , u la rn in g biri suv y u zasid a, 
ikkinchisi esa belgilangan chuqurlikda bo'ladi. Yuqoridagi po'kak 
ko'rsatkich vazifasini o'taydi, pastdagisining harakat tezligi suvning 
o 'rta c h a oqish tezligiga ten g deb qabul qilinadi. C huqurlik 
po'kaklarining gidrom etrik vertushkadan afzalligi shundaki, ular 
yordam ida nihoyatda kichik tezliklarni (0,15 m /s dan kichik) 
o'lchash m um kin bo'ladi. Po'kak-integratorlar tiklikdagi o'rtacha 
tezlikni aniqlashda ishlatiladi.
76

---