Gidrologiya, gidrometriya va oqim hajmini

T a k r o r l a s h u c h u n s a v o l l a r
1. Suv manbalari suvning harakati b o'yich a n ech a turga boMinadi?
2. T ezlik epyurasi nima?
3. Izotaxalar qanday chiziladi?
4. G idrom etrik vertushkaning qanday turlarini bilasiz?
5. G idrom etrik vertushka qanday qism lardan iborat?
6. Po'kaklar b ilan suvning o q ish tezlig i qanday aniqlanadi?
3.4. Suv sarflari
ь
S u v s a r f l a r i deb, oqim ning k o 'n d a la n g kesimi orqali 
vaqt birligida oqib o 'tg a n suv hajm iga aytiladi va 1/s, m 3/s da 
o 'lch a -n ad i. O 'lch an g an suv sarflari b o 'y ich a o 'rta c h a kunlik, 
o 'rta c h a oylik, o 'rta c h a yillik, m aksim al va m inim al suv sarflari 
va m a’lum oralig'i uchun oqim hajmi hisoblanadi. Suv sarflarini 
hisoblash bo'yicha mavjud usullar ikki asosiy guruhlarga bo'linadi:
1. Suv sarfini bevosita o'lchash.
2. Suv sarfini bilvosita o'lch ash .
Birinchi guruhga hajm usuli kiradi. Bu usul suv sarfi 5-10 
1/s dan oshmaganda ko'proq qo'llaniladi. Bu usuldan buloq suvlarini 
o 'lch ash d a, nav va suv o'tkazg ich larn i tarirovka qilishda foy­
dalaniladi. Bu usulda suv sarfi
- Q
o 'lch o v idishidagi suv hajm i- 
W va uni to 'ld irish uchun ketgan vaqtiga
—t
nisbati bilan an iq la­
nadi:
Q = W/t
Ikkinchi guruhga bir necha usullar kiradi. U larning ham m asi 
suv sarfini b ev o sita o 'lc h a s h em as, balki o q im n in g ayrim
elem entlarini o'lchab, so'ngra suv sarfini hisoblashga asoslangan. 
Ularga quyidagi usullar kiradi:
1. Suv sarfini o 'lch a n g an tezliklar va oqim n ing ko 'n d alan g
kesim m aydoni bo'yicha aniqlash. Bu usul dar^o gidrom etriyasi- 
da keng tarqalgan. Oqimning ko'ndalang kesim m aydoni chuqurlik 
o 'lchash natijalari asosida aniqlanadi. Jonli suv kesim ining ayrim 
nuqtalaridagi suvning oqish tezligi esa k o 'p ro q g id ro m ertik 
vertushka y o rd am id a, ayrim h o llard a bo sh q a asboblar yoki 
po'kaklar yordam ida o'lchanadi. Bu usulga suv sarfini jonli kesim 
m aydoni va oqim ning o 'rta c h a oqish tezligini Shezi form ulasi 
bo'yicha hisoblashga asoslangan uslub ham kiradi.
2. Suv sarfini o'lch o v qurilm alari yordam ida aniqlash asosan 
kichik daryo va soylarda, nav va suv o'tkazgichlarda, kanallarda 
o'lch ash uchun m o'ljallangan. B undan tash q ari, bu usuldan 
gidrouzellar orqali oqayotgan suv m iqdorini aniqlash m aqsadida 
foydalaniladi.
77

---

3. 
A ralashtirish usuli (b a ’zi turlari: elektrolitik , issiqlik, 
kalorim etrik) oqish tezligi katta, unchalik ch u q u r b o ‘lm agan va 
m u r a k k a b o'zan relyefiga ega bo'lgan tog‘ daiyolarida qo‘llaniladi. 
Bu usulning m uvaffaqiyatli q o 'lla n ish sh artlarid an biri suv 
liarakatining nihoyatda yaxshi turbulentlik rejimida bo‘lishi va natijada 
suvga qo'shiladigan tuzning yaxshi aralashishi ta ’minlanishi kerak.
Yuqorida qayd qilingan usullar ichida gidrom etrik vertushka 
yordamida suv sarfini «tezlik-maydon» usulida aniqlashning daryo 
gidrom etriyasida eng k o ‘p tarqalganligini e ’tiborga olib, bu usul 
bilan batafsil tanishtiram iz.
Suv sarfini o ‘lchangan suvning oqish tezligi va oqim ning 
ko‘ndalang kesimi b o ‘yicha aniqlash. Bu usul qisqartirib, «tezlik- 
m avdon» usuli deb ataladi.
« T e z l i k - m a y d o n » usuli. S a r f m о d e 1 i . Suv o q i­
m ining ko'ndalang kesimi orqali oqib o ‘tgan sarf m iqdoriga teng 
boMgan sarf m odeli hajm ini aniqlash «tezlik-m aydon» usulining 
m ohiyatini tashkil etadi (3.9-rasm ).
a) 
b)