Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

“Öz zamānasïnïŋ maliku-l-kalāmï erdi, fārsî va tütkîdä 
nazirï yoq erdi, amā türkîdä šuhratï köpräk erdi”
deya baho 
beradi. 
“Mavlānānïŋ “Zafarnāma” tarjimasïda on mïŋ baytdïn 
artuqraq masnavîsï bar, bayazğa yazmağan üčün, šuhrat 
tutmadï”
deydi (Maj.56). 
Navoiy “Majolisu-n-nafois”da Atoyi haqida yaxshi yozgan. 
Uning 
“İsmāil ata farzandlarïdïndïr”
deya ta’kidlashiga 

---

47
qaraganda, shoir “ota”lar avlodidan ekani, taxallusining esa 
ata
so‘zi bilan bog‘liqligi ayon bo‘ladi. 
Navoiy uning ijodiga baho berib shunday bitadi: 
Türkîgoy 
erdi. Öz zamānïda še’r-i atrāk arasïda köp šuhrat tuttï. Bu 
matla’ anïŋdur-kim
: 
Ul sanam-kim suw qïrğağïnda pari-deg olturur, 
Ğayati nāzuklügidin suw bilä yutsa bolur. 
Qafiyasïda aybğïnasï bar. Amā Mavlānā köp türkāna aytur 
erdi. Qafiya ihtiyatïğa muqayyad emäs erdi
(Maj.57).
“Mavlānā köp türkāna aytur erdi”
deganda Atoyining 
she’rlari o‘ta samimiy, sodda ekanligiga ishora qilinmoqda. 
Eski o‘zbek tilida 
türk
so‘zining “sodda, samimiy” ma’nosi 
ham bor, 
köp türkāna
– “juda sodda” degani. Qiyoslang, 
hozirgi o‘zb.: 
türkana dāri
– sodda usulda, o‘t-giyohlardan 
tayyorlangan dori. 
Turkiy adabiy tilning rivojida Sulton Husayn Boyqaro 
(Abulg‘oziy Sulton Husayn Bahodirxon)ning xizmatlarini 
alohida ta’kidlamoq kerak. Husayn Boyqaro hukumdor va 
ma’naviyat jonkuyari sifatida, turkiyning davlat tili darajasida 
keng amal qiluvi va katta mavqega ko‘tariluvida, badiiy 
adabiyot tili sifatida gullab-yashnashiga bor imkoniyatni 
yaratib berdi. 
Muhimi, Husayn Boyqaroning o‘zi ham turkiyda devon 
bitdi. Uning ijodi xususida 
“Ul hazratnïŋ xob aš’ārï va marğub 
abyātï bağāyat köp-dür va divān ham murattab bolup-tur”
deb 
yozgan edi Alisher Navoiy. U “Majolisu-n-nafois”ning 
sakkizinchi majlisini (Maj.136–149) Husayn Boyqaro ijodiga 
bag‘ishlagan. Tazkirada uning baytlarini tahlil etib, shoir 
ijodiga yuksak baho beradi.
O‘zbek adabiy tili rivojida Zahiriddin Muhammad Bobur 
(Zahiriddin Muhammad Bobur podshoh bin Mirzo Umarshayx 
bin Sulton Abusaid Ko‘ragon bin sulton Muhammad bin 
Amironshoh Mirzo bin Amir Temur Ko‘ragon)ning xizmatlari 
benihoya ulug‘. U o‘tmishda ulug‘ hukumdor va sarkarda, 

---

48
buyuk adib, mashhur tarixchi, adabiyotshunos va tilshunos, 
ajoyib san’atlar egasi sifatida iz qoldirgan.
Hasanxoja Nisoriy “Muzakkiri ahbob” tazkirasining 
Chig‘atoy sultonlariga bag‘ishlangan bo‘limida Zahiriddin 
Muhammad Boburni hurmat bilan yodga oladi (MA.51–54). U 
yozadi: “Chig‘atoy sultonlarining eng sarasi va zo‘r shijoatlisi 
edi…... Bobur podshohning fazilatlari bisyor va kamolotlari 
beshumordir. Aruz bo‘yicha yozgan risolasi bir dengizdir-kim, 
ichi to‘la javohiru durdona, fiqh masalalarini dag‘i bir risolada 
mubayyan qilgan-kim, yozg‘uvchisi donishmandligidin bir 
nishona; turkiy va forsiyda yaxshi she’rlari bor. O‘shal fiqh 
risolasining nomi “Mubayyan”dir”. 
Tazkiranavis Bobur she’rlaridan o‘rnaklar beradi. Uning 
Bobur baytlari orasida “G‘oyatda dilpazir va ajoyibu benazir 
chiqqan matla’” deb baholagan bir bayti bu: 
Ölüm uyqusïdïn boldum jihān fikridin āsuda, 
Meni istäsäŋiz, ey dostlar, tapqaysïz uyquda. 
“Ko‘p sudmand va va’zda aytish uchun dilpisand” deya 
baholagan boshqa bir bayti: 
Ne-kim taqdir bolsa, ul bolur, tahqiq bilgäy-sen, 
Erür jaŋ-u jadal, ranj-u riyāzat – barča behuda (MA.53–54). 
Mirza Muhammad Haydar o‘zining “Tarix-i Rashidiy” 
asarida Bobur haqida shunday yozadi (misolni asarning XIX 
asrda amalga oshirilgan turkiy tarjimasidan keltiramiz): 
Bābur 
pādšāh pādšāh-e edi-kim, anvā’ fazāil birlä ārasta-vu fasāil 
hamida birlä parasita va hamma xislatdïn šijāat-u martabasï 
ziyāda erdi. Amir ’Ališir Navāyîdïn heč kim anïŋ-deg türkî še’r 
aytmağan erdi. Türkî divānï bar-dur-ki, nazākat-u latāfat va 
dağï nazm masāilï bar-dur-kim, Mubayyan atlïğ risāla-dur. 
Nihāyati mufid-u hamma xalqğa maqbul va yana türkî Risāla-i 
aruz tasnif qïlïp-dur-ki, anïŋdïn ilgäri heč kim ’ilm-i aruznï 
türkî ibāratï birlä bu nav’ latāfatlik adä qïlmağan-dur. Va yana 
hazrat Ešānnïŋ atalarïnïŋ risālasïnï Risāla-i vālidiyya ta’zim 
nazm qïlïp-dur. 

---

49
Vaqāi’ atlïğ türk
î
tarix kitabï tasnif qïlïp-dur-ki, nihāyati 
saläsatlig-u ibäratï pākiza ham-ki, yaqïn bu kitäbda ul tarixdïn 
ba’zi rivāyatlar bayānğa kelgüsi-dür. Anïŋdïn ilgäri pādšāhlar 
arasïda ’ilm-i musiq
î
va özgä anvā’ ’ilm-i fazl bayānïda 
barābarï 
kelmägän 
bolğay
(TR.179). 
Yuqoridagi 
ma’lumotlardan anglashiladiki, Boburning “ilm-i musiqiy” va 
“ilm-i 
fazl” 
sohasida 
ham 
boshqa 
podishohlarda 
uchramaydigan iste’dodi bo‘lgan. 
Shoh va shoir o‘tganlardan yana biri Muhammad 
Shayboniydir (Muhammad Shayboniy ibn Shoh Budog‘ bin 
Abulxayrxon). U tarixda xon, hukumdorgina emas, shoir, 
tilshunos sifatida ham iz qoldirgan. Hozirgi zamon kitoblarida 
muallifning taxallusi Shayboniy, Shayboniyxon deb berilmoqda. 
Biroq uning devonida shoir taxallusi ŠBANÎ, ŠBAN, ŠİBANÎ, 
ŠİBAN deb yozilgan. Shunga ko‘ra uning taxallusini Shibaniy 
yoki Shiboniy deb atagan ma’qul.
Mirza Muhammad Haydar qalamiga mansub “Tarixi 
Rashidiy” asarining turkiy tarjimasida u Šāhibeg~Šāhibeg xan 
deb tilga olingan. 
Hasanxoja Nisoriy o‘zining “Muzakkiri ahbob” tazkirasida 
Muhammad Shayboniyni shoir va olim, fozil kishi sifatida 
hurmat bilan yodga olgan. U yozadi: “Sohibqiron xon ilmu 
fazilatlardan xabardor, aniqrog‘i, ularni to‘la egallagan kishi 
edi. She’riyat sohasi va shoirlarga e’tiqod-e’tibori katta 
bo‘lgan. Mudom olimu fozillarni o‘ziga hamsuhbat qilgan. 
Yaxshi she’rlari bor” (MA.20). Tazkiranavis shu o‘rinda uning 
she’rlaridagi soddalik, kishilarga manzur bo‘larli tomonlarni 
ko‘rsatish uchun quyidagi tuyuqni misol keltirgan:
Soğd ičidä oltururlar yabular, 
Yabularnïŋ miŋän atï yabular. 
Yabularnïŋ ilgidin el tïnmadï, 
Ya bular bolsun bu yerda ya bular. 
Adabiyot tarixida Sulton Saidxon (Sulton Saidxon ibn 
Ahmadxon ibn Sulton Yunusxon ibn Sulton Uvaysxon ibn Sher 

---

50
Alixon ibn Muhammadxon ibn Xizr Xojaxon ibn Tug‘luq 
Temurxon) ham yaxshi iz qoldirgan. Bobur podshoh Sulton 
Saidxonning xolavachchasi edi. Mirza Muhammad Haydar 
o‘zining “Tarix-i Rashidiy” asarida Sulton Saidxonni ta’riflab, 
“’İlmda allāma edi-ki, xāh fārsî, xāh türkî bolsun še’r 
aytmaqda va inšā rastlamaqda benazir erdi. Xan majlislarda 
še’rlarïnï-ki aytïp erdi”
deb yozgan (TR.147). Muarrix 
shoirning o‘ziga ma’qul tushgan baytlaridan ham o‘rnaklar 
keltirgan. Mana o‘sha baytlar: 
Qaysï gulšannïŋ yüzüŋ-deg bir gul-i ranāsï bar, 
Qaysï gulnïŋ bir meniŋ-deg bulbul-i šaydāsï bar. 
Hur birlä jannatu-l ma’vanï köŋlüm näyläsün, 
Yārnïŋ köyidä yüz mïŋ jannatu-l ma’vasï bar. 
Yüz üzrä kākul-i zulfï parišān bolğusï, 
Ey Said, āšufta köŋlümniŋ ajab savdāsï bar. 
Šukrullah, hālatïm zāhir bolup-tur yārğa, 
Emdi yār alïda özni körsätäy ixtiyārğa. 
Sayr üčün kirsä gulstān ičrä ul sarvardan, 
Banda bolsun sarv āzād ul qad raftārğa. 
Ahd qïldïŋ-ki, vafā qïlğay-sen, 
Yoq-ki, jānïmğa jafā qïlğay-sen. 
Atma sen ğamza oqï birlä meni, 
Qorqaman-ki, xatā qïlğay-sen. 
Meŋä dersän-ki, vafā qïlğum-dur, 
Elgä qïlğanča meŋä qïlğay-sen.
Xullas, turkiy yozma adabiy til me’yorlarini ishlab chiqish-
da shoir va yozuvchilar, tarixchilar, tilshunoslarning hamda 
tarjimonlarning xizmati katta bo‘ldi. Kotiblar esa matn 
savodxonligini ta’minlab berganlar.