Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

turanlïğlar “Qutadğu bilig” tep aymïšlar
(Радлов 1890,2–3). 
Muqaddimada 
eranlïğlar “Šahnama-yi türki” atamïšlar, 
ba’zilarï ma “Pandnama-yi muluk” temišlär
deyilishiga 
qaraganda, bu asar forsiyga ham tarjima qilingan chiqar. 
Tarjimasi topilmagani sabab biron hukum chiqara olmaymiz. 
Yana asar “Šahnama-yi türki” ataluvining boisi, uning 
turkiydagi shoh kitob, kitoblarning tojdori sifatida tan 
olinganligida edi. 
Eski turkiy adabiyot va adabiy tilining ravnaqiga katta hissa 
qo‘shgan mualliflardan yana biri, turk didaktik adabiyotining 
yirik namoyandasi, buyuk faylasuf Adib Ahmad (Adib Ahmad 
bin Mahmud Yugnakiy)dir. Adib Ahmadning yashab o‘tgan 
davri aniq emas. Meros qolgan asarlarining til xususiyatlariga 
qarab, u taxminan XII asrda yashab o‘tgan deb biladilar. 
Adibning bizgacha “Hibatu-l-haqoyiq” dostoni, shuningdek, 
pand-nasihat mazmunli to‘rtligi va she’riy baytlari yetib 
kelgan. 
Alisher Navoiy o‘zining “Nasoyimu-l-muhabbat” otli 
tazkirasida turk mashoyihlari qatorida Adib Ahmadni yodga 
oladi, uning ijodiga yuksak baho berib, baytlaridan o‘rnaklar 
keltiradi. Navoiy yozadi: 
“Adib Ahmad … Türk elidin ermiš… 
Derlär-ki, közläri bütäw ermiš-u aslā zāhir ermäs ermiš. Basir 
bolup özgä basirlär-deg andaq emäs ermiš-ki, köz bolğay-u,

---

45
körmäs bolğay, ammā bağāyat zîrak-u zakî va zāhid-u muttaqî 
kiši ermiš. Haq subhānahu va ta’ālā agarči zāhir közin yapuq 
yaratqandur, ammā köŋli közin bağāyat yaruq qïlğandur… 
anïŋ tili türk alfāzï bilä mavā’iz-u nasāyihqa goyā ermiš, balki 
aksar Türk ulusïda hikmat-u nuktalarï šāye’dur va nazm tarîqï 
bilä aytur ermiš”
(NM.390–391). 
Navoiy o‘rnak sifatida keltirgan baytlar quyidagilar 
(misolni Rossiya FA Sharqshunoslik instituti Sankt-Peterburg 
bo‘limida saqlanayotgan 97a qo‘lyozmadan keltiramiz – 98a- 
bet):
Uluğlar ne bersä, yemäs-men demä, 
İlik sun, ağïz ur, yemäsäŋ yamä. 
Ikkinchi o‘rnak: 
Tiliŋni tiyä tut, tišiŋ sïnmasun, 
Bu turğan xalayiq seŋä külmäsün. 
Uchinchi bayt mana bu: 
Söŋäkkä iligdür, erängä bilig, 
Biligsiz erän-ol iligsiz söŋäk.
Navoiy keltirgan birinchi va ikkinchi baytlar “Hibatu-l-
haqoyiq”dan olingan emas. Chamasi, Adib Ahmadning pand-
nasihat mazmunidagi boshqa bir asari bor: misol o‘shandan. 
Navoiy o‘rnagidagi uchinchi bayt “Hibatu-l-haqoyiq”da o‘zga 
bir ko‘rinishda. Adibning o‘z asarida baytning to‘rtlik 
tarkibidagi o‘qilishi shunday: 
Söŋäkkä yilig-teg erängä bilig, 
Erän körki ’aql-ol, söŋäkniŋ yilig. 
Biligsiz yiligsiz söŋäk-teg xalï, 
Yiligsiz söŋäkkä sunulmaz elig (AH.89–92).
Temuriylar davri matnshunosligida matn tuzish prinsiplari, 
qiyosiy matn yaratishning ilmiy asoslari tugal bir ko‘rinishda 
ishlab chiqilgan edi. 1444 yili Samarqandda yirik davlat arbobi, 
adabiyot va ilm-fan homiysi, shoir Amir Arslon Xo‘ja Tarxon 
buyrug‘i bilan Adib Ahmad Yugnakiy “Hibatu-l-haqoyiq” 
dostonining tayanch matni tuzib chiqildi. Doston yakunida 

---

46
keltirilgan Amir Arslon Xo‘ja Tarxonning she’rida bu xususda 
shunday deyiladi:
Köp elni körür-biz Adib sözini 
Bilä bilmägändin ular özini. 
’Ayibqa qoyuptur xalayiq ara, 
Ğalat ma’nilarnï ayïtmïš yana. 
Sabab erdi bu iš bitidük kitab, 
Keräk qïl ijabat, keräk qïl ’itab. 
(Ma’nosi: Ko‘p kishilarni ko‘rarmiz-ki, adib so‘zini bilib-
bilmay, o‘zidan har turli gap qo‘shadilar. 
G‘alati ma’nolar chiqarib, xalq ichida uni aybga 
qo‘ymoqdalar. 
Shu sabab bo‘lib, ushbu kitobni tuzdik. Istasang qabul qil, 
istamasang yo‘q) (AH.505–510). 
Mazkur baytlardan o‘sha kezlar Adib Ahmadning mashhur 
o‘gitlari 
ba’zan 
xato 
talqinga 
uchray 
boshlaganligi 
anglashiladi. Arslon Xo‘janing asarni qayta kitob holiga 
keltirishdan maqsadi, xato talqinlarga chek qo‘yish, ularni 
tuzatish va asarning tayanch, ishonchli nusxasini yaratish edi. 
Tayanch matn tuzilgach, keyingi nusxalari uning asosida 
ko‘paytirilgan. 
“Hibatu-l-haqoyiq” 
(“Atabatu-l-haqoyiq”)ning 
tayanch 
matnini samarqandlik Zaynul Obidin baxshi tuzdi. 
Navoiyga qadar yaratilgan turkiy adabiyot va adabiy 
tilining rivojida Mavlono Lutfiy, Atoyi, Sakkokiy singari 
shoirlarning xizmati katta. Alisher Navoiy o‘zining “Majolisu-
n-nafois” tazkirasida Mavlono Lutfiyni ehtirom bilan tilga 
oladi,