Biologiya 5 new indd

edurtm_uz
Viruslar odamda gripp, gepatit, ensefalit, OITS va boshqa kasal- 
liklarini keltirib chiqaradi. Virusli kasalliklarning eng keng tarqalgan 
turi gripp b o ‘lib, uning dastlabki belgilari haroratning ko ‘tarilishi, 
ishtahaning pasayishi, lanjlik, umumiy holsizlik bilan boshlanadi. 
Bunday paytda bemorga ko‘ p suyuqlik ichirish va shifokorga mu- 
rojaat qilish zarur b o ‘ladi.
25

---

Q edurtm_uz
1. Tirik organizmlar qaysi xususiyatlariga ko‘ ra bir-biriga o‘x- 
shaydi?
2. Bakteriyalar dunyosiga qanday organizmlar kiradi?
3. Achitqi zamburug‘ i qaysi dunyo vakili hisoblanadi?
4. Fotosintez nima?
5. Hayvonot dunyosi qaysi xususiyatlariga ko‘ ra farqlanadi?
6. Viruslar odamda qanday kasalliklarni keltirib chiqaradi?
Daftaringizga quyidagi jadvalni chizib, uni to‘ ldiring.
Dunyo
Bakteriya-
lar
Zambu-
rug‘ lar
O‘simliklar
Hayvonot
Tirik organizmlar- 
ga xos belgilar
Vakillari
6 - § . B a k t e r i y a l a r d u n y o s i
B a k te r iy a la rn in g tu z ilis h i. Bakteriyalar ko ‘zga ko‘ rinmas, ki­
chik organizmlar b o ‘ lib, ularni mikroskop yordamida kuzatish m um ­
kin. Bakteriyalarni mikrobiologiya fani o ‘ rganadi. Mikrobiologiya
a 
b 
c
18-rasm . Bakteriyani laboratoriya sharoitida ko‘ paytirib o‘ rganish; 
a - bakteriyani oziqa muhitiga ekish; b - Petri idishchasida bakteriyani 
o‘stirish; c - bakteriya mikropreparatini mikroskopda ko‘ rish.
26

---

Q edurtm_uz
laboratoriyalarida bakteriyalarni o ‘ rganish quyidagi ketma-ketlikda 
amalga oshiriladi: steril sharoitda Petri idishchasidagi oziqa mu- 
hitiga bakteriya ekib, ko ‘paytiriladi. Bakteriya tez ko ‘ payib, ko ‘zga 
ko‘ rinadigan koloniya hosil qiladi. Keyin ulardan mikropreparat 
tayyorlab, mikroskopda tekshiriladi (18-rasm).
Tashqi tuzilishiga ko‘ ra bakteriyalar quyidagi guruhlarga b o ‘ linad i:
• sharsimon - kokk;
• tayoqchasimon - batsilla;
• buralgan - vibrion va spirilla (19-rasm).
Bakteriyalar ancha sodda tuzilgan. Ularning yadrosi b o ‘ lmaydi, 
shunga ko ‘ ra prokariot organizm deyiladi. Qulay sharoitda, ya’ ni 
oziqa va harorat yetarli b o ‘ lganda bakteriyalar har 2 0 -3 0 daqiqada 
b o ‘ linib ko ‘payadi. Bakteriyalar noqulay sharoitda zichlashib, qalin 
qobiq bilan o ‘ ralib spora hosil qiladi. Bakteriya sporasi + 1 4 0 oC ... 
- 2 5 3 oC ga bardosh bera oladi. Bakteriya spora holida uzoq yillar 
saqlanib qolishi, qulay sharoit kelishi bilan hayotini davom ettirishi 
mumkin.
B a k te riy a tu r la r i. 
Bakteriyalarning foydali va zararli turla- 
ri mavjud. Foydali bakteriyalarga achituvchi bakteriyalar, tugunak 
bakteriyalar va chirituvchi bakteriyalar kiradi.
A c h itu v c h i b a k te riy a la r d a n sut-qatiq mahsulotlari olishda, si­
los bostirishda, teri oshlashda, tuzlama tayyorlashda keng foy- 
dalaniladi (20-rasm). Masalan, qatiq tayyorlashda sutga tom izg‘ i 
solinadi. Tomizg‘ i - bu sut tarkibidagi uglevodlarni parchalab, sut
1 
2 
3
19-rasm . Bakteriyalarning tashqi tuzilishi:
1 - kokk; 2 - batsilla; 3 - spirilla.
27

---