Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A R A S T U F A L S A F A S I
( d ia le k tik d i a lo g ) g a q o b iliy a t p a y d o e t u v c h i h o la tg a olib 
k e lu v c h i n a r s a n i t u s h u n t i r i s h u c h u n u s h u n d a y y o 'l tu ta d i. 
D e m a k u , u s h b u n a r s a la r g a ilm iy q o n u n l a r n i ta d b i q e ta d i va 
u la r tufayli u la r n i ng m o h i y a t i n i o ‘r g a n a d i. Ilm i y a q in iy a n i 
b e r u v c h i v a t a s o d i f a n u c h r a g u v c h i u l a r d a g i m a v j u d
m u q a d d i m o t l a r n i n g s h a r t - s h a r o i t l a r i n i u dalil keltirish orqali 
to p a d i. U s h b u s h a r t - s h a r o i t l a r o ‘z la r id a b o 'l m a g a n n a rs a la rn i 
A ra s tu o ‘z h o l i d a q o ld ir a d i.
Bu Lining, u n d a n k ey in u s h b u m a s a la g a y a n a q a y tis h n i 
istag an va i l m - a l - y a q i n i y a t a l a b e t g a n c h o g 'l a r d a m a d a n i y
m a ’q u l o t l a r d a n f o y d a l a n i s h h a q i d a g i t a v s i y a l a r i d a a y tib
o ‘t g a n l a r i n i o ‘r g a n i s h g a o ‘z l a r i n i b a g ‘i s h l o v c h i l a r u c h u n
y o z g a n k i t o b l a r d a o lz t a s d i g i n i to p g a n . K o 'r i l a y o t g a n h a r
b i r n a r s a n i u i k k i - j a d a l i y v a ilm a l - y a q i n i y a t a r a f i d a n
so lis h tira d i. B u n i u n g a xos b a r c h a n a r s a n i n g haq iq iy lig ig a 
y e t i s h i s h u c h u n q i l g a n . A v v a l o A r a s t u u s h b u u s l u b d a n
f o y d a la n a d i: m a v ju d n a r s a l a r n i t a ’riflovchi u m u m i y ta s d iq , 
m a ' q u l o t l a r b o N g a n u m u m a s o s la rn i a n iq la y d i. Va b u l a r o ' z -
o ‘z i c h a ra v sh a n m a ’q u lo ti a w a l l a r e m a s , balki b irin c h i h o ld a n
b o s h l a b n o m a ' l u m e n g u m u m i y m u l o h a z a l a r d i r , u la r o ' z -
o ‘z i d a n m a ’l u m b i r i n c h i m a ’q u l o t l a r d a n k elib c h i q a d i g a n
d a lilla r y o r d a m i d a a n i q l a s h vositasi b o 'l i b x iz m a t qiladilar. 
U l a r h a q i d a t a d q i q i o t o lib b o r i l g a n i d a u j a d a liy v a s ila la rd a n
fo y d a la n a d i.
J ism iy j a v h a r la r n in g h a m m a s i d a boMadigan m a v ju d iy a tn in g
d a stla b k i a s o s la rid a m a v ju d q o n u n l a r n i n g u m u m i y aso slarin i 
b a y o n e ta d i. U l a r d a n h a r birig a a y r im h o l d a h a m r o h , ikkita 
d a s t l a b k i a s o s ( a s l i m u t o r i f a t ) l a r b o r , u l a r : b i l q u v v a t i
( p o t e n s ia l) m a v ju d d astlab k i a so s — u “ m o d d a ” — “ m a t e r i y a ” 
d e y ila d i, m u h i m m o n a ( a k t u a l ) m a v j u d asli m u t o r i f a t esa 
“ s h a k r ’- “ f o r m a ’’ dey ilad i.
A ra s tu b ilq u v v a t h o l a t d a n m u h i m m o n a g a o^tish u c h u n ,
bilq u v v ati m a v ju d asl m u t o r i f a t n i n g (d a s tla b k i a s o s n in g ) o*zi 
yetarli e m a s , d e b t u s h u n t i r a d i . B u n i n g u c h u n , b i l q u w a t d a n
m u h i m m o t g a o ‘t k a z u v c h i u c h i n c h i b i r asl m u t o r i f a t n i n g
boMishi z a ru r. U s h b u asl m u t o r i f a t (d a stla b k i a so s) “ m a f u l i
asli m u t o r i f a t ) “ a m a l d a g i d astlab k i a s o s ” — d e b a talad i.
127

---

A B U N A S R F O R O B IY
U , h a r a k a td a boMish u c h u n , h a ra k a tla n u v c h i va o ‘zgaruvchi 
b a rc h a narsa q a n d a y d ir h u d u d g a “oxiriga" va “ m a q sa d g a ” qarab 
b o r a d i, d e b h is o b la y d i. V a o ‘z i c h a j i s m i y j a v h a r b o l m i s h
b a r c h a n a rs a y o “ m a q s a d g a ” va “ o x ir g a ” , yoki q a n d a y b o ‘lsa 
h a m b i r o r m a q s a d va h a d g a o lib b o r u v c h i n a rsa g a b o rish i 
z a r u r . S h u n d a y q i l i b “ m a q s a d g a ” h a m , o x i r g a h a m asl 
m u t o r i f a t l a r e r i s h i s h l a r i va o ‘z m a v j u d o t l a r i b o ' y i c h a asl 
m u to r if a t b o ‘lm is h b a r c h a la rig a , k o ‘p h a m e m a s , o z h a m
e m a s t o ‘r tta j i n s h a m r o h boMishi u n g a r a v s h a n b o ‘ladi, u la r- 
m o d d a , j a v h a r i s o n i y ( i k k i n c h i j a v h a r ) - s u b s t a n s i y a ,
f a o liy a tid a g i s a b a b va m a q s a d d ir .
A ra s tu y a n a , t a b i a t n i n g n im a lig in i, Lining h a q i d a b a r c h a
s o ‘z y u r itu v c h ila r g a q a n d a y b o ‘lib tu y u lis h in i t u s h u n t i r a d i . 
U n i n g m o h iy a tin i u m u m k o 'r i n i s h d a tasvirlab, ta b ia t haqidagi 
fan (fiz ik a d a n ) x a b a r d o r q a d i m g i l a r ta b ia t h a q i d a n i m a l a r
d e g a n la r i va u l a r n i n g o ‘z l a r i d a - y u n o n l a r d a ta b ia t h a q i d a sh u
d astlab k i a s o s la r m a j m u a s i d a n i m a l a r d e y ilg a n in i b a y o n etadi. 
U , t a b i a t n i n g m o h i y a t i n i “ t a b i a t ” d e b a t a l a d i g a n asl 
m u t o r i f a t n i n g q a n d a y v azifani b a ja ris h in i, “ ta b iiy n a r s a l a r ” 
d e g a n ib o r a n in g m a ’nosi q a n d a y lig in i, “ t a b i a t a n b i r l a m c h i ” 
i b o r a s i d a m a v j u d i y a t n i n g u s h b u d a s tla b k i a so sla ri h a q i d a
q a n d a y t u s h u n c h a d a s o ‘z yuritiladi, “ t a b i i y j a r a y o n b o 'y i c h a ” , 
“ t a b i a t b o l y i c h a ” , “ t a b i i y j a r a y o n b o ‘y i c h a e m a s ” 
i b o r a la r in in g q a n d a y m a ’n o la r i b orligini ta h lil e ta d i. U s h b u
t u s h u n c h a l a r n i n g m a jm u a s in i, m a v ju d n a r s a la r h aq id ag i bilim
va u la rn i x ato tu s h u n is h q a n d a y farqlanishlarini к о ‘rib ch iq ad i. 
U y a n a t o ‘rtta d a stla b k i a s o s la r q a n d a y q o n u n l a r b o ‘y ic h a
b i r - b i r i g a n i s b a t a n j o y l a s h g a n l a r i , u l a r d a n q a y s i b i r l a r i
k o 'p r o q , qaysi birlari k a m r o q riv o jlan g an lari h a q id a g a p ira d i 
va u la r m a v ju d n a rs a la rg a m o h i y a t a t o e t is h la r in i ta 'k id la y d i. 
Bu m o h i y a t n i u n i n g o ‘zi t a d q i q e ta d i, 
b u n i n g ustiga b u
h olat m axsus tabiiy narsalarga taalluqlidir. S h u n in g o ‘zi b irinchi 
a s o s la r va b irin c h i s a b a b la r , m a x s u s ta b iiy n a rsa la rd ir.
A r a s tu j i s m i y j a v h a r l a r d a o ‘z - o ‘z la r ic h a m a v ju d q o n u n l a r
va asoslar h a q id a gapiradi. U , jis m fa z o d a c h o ‘ziq turishi nuqtai 
n a z a r i d a n n i m a d a n i b o r a tlig in i, j i s m n i n g f a z o d a c h o ‘ziq
tu r is h in in g m o h i y a t i n i , c h o ' z i q tu rish c h o ‘ziq t u r i s h la r n in g
q i s m l a r i d a n i b o r a t m i , u l a r n i n g h o l a t l a r i n i o ‘z a r o
128

---