Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

T 0 ‘QQIZ1NCHI BO LIM
K o ‘p q o r i s h m a l a r n o m o l i s h l a r i g a z a r u r a t p a y d o
b o N g a n i d a n k e y i n A r a s t u h a r b i r a y r i m q o r i s h m a n i ,
u n s u r l a r n i n g m o h i y a t i n i e n g yaxshi ak s e t t ir u v c h i n o m bilan 
a ta s h g a m a j b u r b o ‘ladi. H a v o n i n g m o h i y a t i n i “ h a v o l i ” n o m i ,
o l o v n i “ o l o v l i ” , t u p r o q n i “ t u p r o q l i " , s u v n i “ s u v l i ” s o ‘zi 
e n g yaxshi ak s e ttira d i. U la r n i A ra s tu turli sin fla rg a a jratad i: 
b a 'z i l a r i n i u m e x a n i k h a r a k a t b o ‘y i c h a b o s h q a l a r i n i t u y g ‘u 
o rq a li i d r o k e tilu v c h i sifatlar b o ‘y i c h a a n i q la y d i, a g a r d a ikki 
u n s u r d a n iborat q o r i s h m a u c h r a s a , u h o ld a u n i n g n o m i d a h a m
ikki tashkil e tu v c h i ak s e ta d i, m a s a la n : “ t u p r o q l i - s u v l i ” va 
h o k a z o .
U asosiy sifa tla r va b u t o ‘rt u n s u r d a r o ‘y b e r g a n u n c h a
a h a m i y a t l i b o M m a g a n sifat infiolini ( o ‘z g a ris h in i) tah lil etadi 
va b o s h q a j i s m l a r t a ’siriga u c h r a g a n j i s m l a r o lg a n m o h i y a t l a r
va m o d d a l a r h a q i d a s o ‘z y u rita d i. U la r g a t a ’sir e t u v c h i asosiy 
s a b a b la rn i a n iq la y d i, fazoviy jis m la r g a t u t a s h u v c h i u n s u r l a r d a
u l a r d a n ( s h u s a b a b l a r d a n d e y i l m o q c h i ) qaysi birlari b orligini,
140

---

--------------------------------------------------------------
A R A S T U F A L S A F A S I
u l a r d a n qaysi birlari h a v o d a , s u v d a va t u p r o q d a m a v ju d lig in i 
a n iq la y d i.
S o ‘n g r a u , u n s u r l a r n i ta d q i q e ta d i. M a v j u d i y a t k a m o l o t
k a s h f etish iga z a r u r b o ‘lgan narsa b o ‘lm o g ‘i u c h u n u n su rla rn in g
m a v ju d iy a ti 
o 'z - o 'z i
u c h u n g i n a k e r a k m i , d e g a n m a s a l a n i
k o ' r i b c h i q a d i . U l a r y o u l a r n i n g o ' z i d a n b o s h q a p a y d o
b o 'l u v c h i n a r s a la r kelib c h iq is h i u c h u n y a ra tilg a n la r. Yoki 
v u j u d n i n g y a x litlik k a q o ' s h i m c h a b o ' l a o l a d i g a n q is m l a r i d a n
biri u c h u n d o i m o m a v ju d b i r o r n a r s a b o 'l i s h u c h u n va y a n a
u n s u r l a r a r a l a s h i s h i t u f a y l i b i r i n - k e t i n p a y d o b o ' l u v c h i
j i s m l a r n i y a ra tis h la ri u c h u n y a ra tilg a n la r.
U y a n a , u s h b u u n s u r la r d a g i xislatlarni h a m k o 'r i b c h iq a d i: 
u l a r b i r o r a s o s iy m a q s a d u c h u n y a r a t i l g a n m i l a r yoki u la r
q a n d a y d i r b o s h q a m a q s a d u c h u n y a ra tilg a n n a rsa la rg a b o g 'liq
va u la r u c h u n z a r u r m i l a r , yoki u la r m a q s a d g a xos b o 'l m a g a n
b u t u n l a y o r t i q c h a x u s u s iy a tm i va u la rd a g i z iy o d a lik q o 'l d a
o r t i q c h a b a r m o q n i n g b orligi, y e tis h m a s lik e sa — y e tis h m a g a n
b a r m o q n i e s la ta d im i?
B u la r b o r a s id a u n i n g “ F a z o v iy r a m z l a r " riso la sin in g u c h t a
m a x s u s b o b i d a yo zilg an .
S o ' n g r a A ra stu , u s h b u t o 'r t u n s u r n i n g a ralash ish i n atijasida 
b ir-b irid a n tashkil to p u v c h i jis m la rn i k o 'r ib ch iq a d i. A ralashish 
n a tija s id a hosil b o 'l u v c h i ji s m ikki xil b o 'l a d i : b ir xili o 'x s h a s h
j i s m l a r b i l a n , b o s h q a s i — f a r q l a n u v c h i j i s m l a r b ila n hosil 
b o ' l i s h . F a r q l a n u v c h i
q i s m l a r d a n i b o r a t x i l i , b i r l a r i
b o s h q a la r ig a o 'x s h a s h , j i s m l a r n i n g q o ris h is h i n atija sid a p a y d o
b o ' l u v c h i j i s m l a r q o r i s h m a y a r a t g a n p a y t d a b o ' l a d i . Bu 
q o r i s h m a , e s l a t i l g a n j i s m l a r d a n h a r b i r a y r i m j i s m n i n g
m o h i y a t i n i s a q la b q o l g a n b o 'l a d i . U s h b u q o r i s h m a g a , b ir- 
biriga tu ta s h va bir-biriga tegib tu ru v c h i ji s m l a r kiradi. Q ism lari 
bir-birlariga o 'x s h a s h jism la rg a kelsak, h a r b ir a y rim q ism in in g
m o h i y a t i s a q l a n i b q o l m a y d i g a n a r a l a s h u v n a t i j a s i d a hosil 
b o ' l a d i . Bu a r a l a s h m a , b i r j i s m l a r h a r a k a t n i y a r a t g a n l a r i
( t a ’s i r o ' t k a z g a n l a r i ) , b o s h q a l a r i e s a h a r a k a t t a ’s i r i g a
u c h r a g a n l a r i ( t a ’s i rla n g a n la ri) n a tija s id a r o 'y b e ra d i.
Q i s m l a r i o ' x s h a s h j i s m l a r ik k i x i l d i r : b i r i d a a s o s i y
x u su siy a tg a e g a u n s u r l a r n i n g b i r q is m i k o 'p r o q b o 'l a d i , b u
h o i m a ’l u m b ir jin s va x iln in g s a q la n is h i u c h u n z a ru r. B o sh q a
141

---