Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

OLTINCHI BO'LIM
A r a s tu , k o i n o t n i e n g a w a l i d a n ta sh k il e t u v c h i b irin c h i 
j i s m l a r n i n g b a ’zi s i f a t l a r i n i b a y o n e t a d i . U s h b u j i s m l a r
m a jm u a sid a b o s h q a h a m m a jism larga a y la n m a h a ra k a t beruvchi 
ji s m b o 'lg a n i u c h u n za ru riy ravishda ikki m a k o n bo'lishi kerak,
132

---

A R A S T U F A L S A F A S I
ular: o ‘r ta d a g i, m a r k a z d a g i m a k o n va m a r k a z n i n g a tro fin i 
q u r s h a g a n m a k o n . S h u b ila n b irg a m e x a n i k h a r a k a t , tufayli 
h a r a k a t l a n u v c h i j i s m l a r boMishi z a r u r u l a r n i n g u c h t a e n g
o d d i y xili b o r: a y l a n a b o 'y l a b h a r a k a t o 'r t a g a ( m a r k a z g a )
in tilu v c h i h a r a k a t va o ‘r t a d a n ( m a r k a z d a n ) c h e t g a t o m o n
h a r a k a t . H a r a k a t n i n g b u u c h xili y o n d o s h i s h n i n g turli xillari 
boMadi, c h u n k i u l a r n i n g o r a s id a h e c h q a n d a y b o ‘s h liq y o lq.
A ra s tu o ‘r t a d a n ( m a r k a z d a n ) c h e tg a t o m o n h a ra k a tn i k o brib 
c h iq a d i. U h a ra k a t m iq d o ri j i h a t i d a n b itta m i, yoki k o 'p r o q m i ?
V a b u h a r a k a t u c h turli d e b t u s h u n t i r a d i . Bu h a r a k a t l a r n i n g
h a r b irin i a y rim t a ’riflaydi, h a r b i r x iln in g m o h i y a t i va u la rg a
x o s b o M g a n m o h i y a t i y o r a z l a r n i t u s h u n t i r a d i . A r a s t u
h a r a k a t n i n g b u x illarini o ‘rg a n ib , u l a r n i n g o ‘zi q a n d a y lig in i, 
n i m a d a n va n i m a u c h u n boMishlarini k o ‘rib c h iq a d i. U , u s h b u
h a r a k a t l a r o d d i y j i s m l a r g a xosligini t u s h u n t i r a d i . K o i n o t n i
t a s h k i l e t g a n u s h b u j i s m l a r b i r q a n c h a d i r . U , u s h b u
j i s m l a r n i n g k o i n o t d a g i j o y l a s h i s h l a r i , h a m d a b i r - b i r l a r i g a
n is b a ta n h o la tla r i va ta r tib in i a n iq la y d i. Y a n a u l a r n i n g h a r
b i r q i s m i n i va u s h b u q i s m l a r n i n g j o y l a s h i s h t a r t i b l a r i n i
t a ’riflaydi. O d d i y q i s m l a r d a n biri “ b i r i n c h i j i s m ” d i r va u, 
u m u m i y m o d d a g a e g a va s h ak l ila fa rq la n u v c h i b o s h q a t o ‘rt 
ji s m t u p r o q , o lo v , h a v o va s u v d a n f a rq la n a d i. “ B irinchi j i s m ” , 
b o s h q a t o ‘rtta j i s m d a n h a m m o d d a , h a m s h a k l j i h a t i d a n
farqlanadi. U s h b u t o ‘rtta o d d iy jis m la r, b irin c h i j i s m d a n q u y id a
tu r u v c h i b o s h q a j i s m l a r n i y a ra tu v c h i u n s u r l a r (e le m e n tla r) d ir . 
U s h b u u n s u r l a r n i n g b i r l a r i b o s h q a l a r i d a n , u n s u r l a r n i n g
o 'z l a r i d a n o d d i y r o q q i m s l a r d a n y a ra tila d ila r, a m m o “ b irin c h i 
j i s m ” d a n p a y d o boM m aydilar.
B u la r h a q i d a u n i n g “ K i t o b a l - s a m o va a l - o l a m ” a s a r i d a n
m a 'l u m o t olsa boMadi. Arastu “ K ito b a l - s a m o va a l - o l a m ” ning 
o x ir id a b a y o n e t g a n m a v z u n i , b o s h q a b ir riso lasid a d a v o m
ettira d i. B u a s a r d a o ‘z - o lz l a r i c h a p a y d o boMgan u s h b u t o ' r t
u n s u r , birlari b o s h q a l a r i d a n y a ra tila d ila r, d e b y o z a d i. Y a n a , 
u n i n g y o z i s h ic h a , e rg a s h is h uslu b i b o ‘y i c h a b ir j a v h a r n i n g
m o d d a s i , b o s h q a j a v h a r n i n g h a m o ‘s h a m o d d a s i boMadi, d e b
t u s h u n t i r a d i . D a r h a q i q a t , h a r b i r u n s u r b o s h q a u n s u r o rq a li 
y a ra tila d i, b o s h q a y a r a tilu v c h i j i s m l a r esa , u s h b u u n s u r l a r d a n
y a ra tila d ila r. U n s u r l a r a s o s la r va k u c h l a r g a e g a d ir la r va u la r
133

---

A B U N A S R F O R O B IY
tufayli u n s u r l a r b ir - b ir la r id a n p a y d o boMadilar, h a m d a o ‘zlari 
u c h u n o 'z g a j i s m la r n i y a r a ta d ila r. P a y d o boMish va fasodga 
kelsak. u la r h a q i d a b u n d a y fikr b ildirilgan: bir h o la t b o s h q a
h o l a t g a o ‘t a d i , p a y d o b o M i s h - r i v o j l a n i s h , f a s o d ( b a r b o d
boMish) — in k o r n i b ildiradi. P a y d o boMish — a l - k a v n n i m a I igi 
r a v s h a n e k a n , d e m a k , b i r j i s m n i n g b o s h q a s i d a n p a y d o
boMishi, biri b o s h q a s i n i n g t a ’siriga u c h r a s h i, biri b o sh q a sig a
t a 's i r etishi u c h u n u la r b ir-b ir la r ig a teg ib tu r is h la r i kerak. 
B u n i n g u c h u n a v v a lo p a y d o boM ish va f a s o d j a r a y o n ini 
o ‘ r g a n i s h z a r u r b o M a d i, u l a r n i n g o ‘zi n i m a d a n i b o r a t, 
q a n d a y va n i m a d a m a v ju d e k a n lik la r in i bilish k erak . Y a n a ,
p a y d o boMish va fasod o d d i y b i r la s h is h d a n yoki a jra lis h d a n
i b o rat e m a s lik la r in i, b ir h o l a t d a n b o s h q a h o l a t g a o 't i s h , n a
p a y d o boMish va n a fasod em asligi ni k o ‘rsatish k e r a k boMadi.
S o ‘ n g r a A r a s t u , s i f a t l a r i t a ’s i r e t i s h va t a ’s i r l a n i s h
( h a r a k a t l a n t i r i s h va h a r a k a t l a n i s h ) d a n i b o ra t j i s m l a r n i n g
t a l o m u s i n i ( b ir-b irla rig a tegib tu r is h l a r i n i ) к о ‘rib c h iq a d i. U 
y a n a , biri b o s h q a s i g a t a ’s ir o ‘t k a z u v c h i va b o s h q a s i o ‘zi 
t a ’s irla n u v c h i j i s m l a r n i n g xislatlarini k o ‘rib c h iq a d i.
S o ‘ n g r a u , t a ’s i r ( h a r a k a t ) n i m a va t a ’s i r l a n i s h
( h a ra k at 1 a n i s h - b o s h qa b i r к u c h t a ’s irid a ) n i m a e k a n lig in i, 
u la r u s h b u tu y g ‘u ila id ro k etilu v c h i si fat lard a boM ishlarini 
ta h lil e ta d i, b u q a n d a y r o ‘y b e ris h in i t u s h u n t i r a d i .
A r a s tu y a n a b irikish (s in te z ) , q o r is h is h va b o s h q a tabiiy 
j i s m l a r m a v ju d lig i sab ab i boM mish t o ‘rt u n s u r n i n g q o ‘shilishi 
natijasini tahlil eta d i.