Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A B U N A S R F O R O B IY
e t u v c h i m o d d a , t a s h q a r i d a g i z i d m o h i y a t d a n m o h i y a t i
a l l a q a c h o n n i m a n i d i r q a b u l q ilg a n u n s u r d a b o 'l a d i . A m m o ,
u n i m a d i r ( n a r s a ) ta sh q i t a ’sir ( t a 's i r e t u v c h i h a r a k a t) e m a s
va s h u b ila n b irg a te n g ra v is h d a m o h i y a t i zid u s h b u u n s u r d a
m a v ju d b o 'l g a n ( t a ’sir) k u c h , h a r a k a t b o 'l i b h a m q o la v e ra d i 
v a n i h o y a t u n i m a d i r n a rs a o 'z i g a zid u n s u r n i n g h a d d i n i
c h e g a r a l a b t u r u v c h i b o 'l a d i , lek in b u n i n g u c h u n a w a l u o ' z
h a d d i n i c h e g a r a la g a n b o 'lis h i z a ru r. Bu h o la t, zid m o h i y a t d a n
o l d i n r o q n i m a n i d i r q a b u l e tg a n i u c h u n r o 'y b e r m a y d i. A rastu
b u h o ln i - h a d d i b o ' l m a g a n n a rs a d a g i k u c h l a r tufayli r o 'y
b e r a d i m i y o ' q m i k o 'r i b c h iq a d i.
A ra s tu , u n s u r la r bir-b irlarig a qaysi usul ila y o n d o s h is h la rin i 
h a r b ir a y rim u n s u r n i n g tashkiliy q ism la ri b o s h q a la r ig a singib, 
sochilib k e tg a n j u d a h a m k o ' p k ic h k in a m a y d a q is m la r m i yoki 
j i s m l a r m a j m u a s i , b o s h q a ji s m m a k o n i b o ' l m a g a n m a k o n
b ila n f a r q la n ib t u r a d i m i , d e g a n m a s a la n i y o rita d i. M a r k a z g a
j o y l a s h g a n va t o ' r t j i s m d a n biri b o 'l m i s h j i s m , a g a r u n in g
q is m la r id a ( b o 'la k la r id a ) b o s h q a j i s m n i n g b o 'la k la ri b o 'l m a s a , 
e rk in ji s m b o 'l a d i . K o i n o t n i n g ( O l a m n i n g ) y u q o r i q ism id ag i 
ji s m h a m m a r k a z d a g i ( o 'r t a d a g i ) jis m g a o 'x s h a g a n h o la td a
b o ' l a d i ( y a ' n i u n i n g e r k i n l i k s h a r t l a r i h a m o ' s h a n d a y
d e y i l m o q c h i g a o 'x s h a y d i ) . S h u n d a y q ilib, fazoviy jis m la r g a
te g ib t u r g a n j i s m q a n d a y d i r b ir u n s u r b o 'l i b q o la d i, u n g a
y a q in la s h g a n , y o n d o s h va u n d a n p a s td a j o y l a s h g a n j i s m esa, 
q a n d a y d i r b o s h q a b ir u n s u r b o 'l a d i . A g a r d a b u h o lat m u m k i n
b o 'l a d i g a n b o 'l s a , u h o l d a z a r u r iy r a v is h d a , h a r b ir a y rim
j i s m n i n g q is m la ri h a r b ir a y r im b o s h q a j i s m n i n g q is m la r id a , 
b ir la r in in g q is m la ri esa, b o s h q a l a r i n i n g q i s m l a r i d a boMishlari 
k e r a k b o ' l a d i . A r a s t u b u n i ikki u s u l d a r o ' y b e r a d i , d e b
ta 'k i d l a y d i .
A r a s tu , fazoviy jis m la r g a ta l o m i s (tegib t u r u v c h i ) j i s m n i n g
h o l a t i q a n d a y b o ' l i s h i k e r a k l i g i n i t u s h u n t i r a d i . U n i n g
b a y o n i c h a , b u h o la t o ' z m o h i y a t i b o 'y i c h a a n c h a e r k i n r o q va 
o ' z m o h i y a t i n i n g h a m d a o ' z k u c h i n i n g (o rtiq c h a lig ig a ) a n c h a
y a q i n r o q b o 'l i s h i k e r a k , u o 'z i b ila n a r a la s h u v i ji s m l a r g a
q a r a g a n d a a n c h a past yoki a n c h a y u q o ri h a r o r a t va q u ru q lik k a
( k a m n a m l i k k a ) e g a b o 'l m o g ' i z a ru r.
138

---

A R A S T U F A L S A F A S I
ScVngra, u n g a t o l m i s u n s u r , m o h i y a t t o m o n i d a n zid va 
k u c h j i h a t i d a n b o ‘s h r o q boMish u c h u n u n g a q a r a g a n d a k a m r o q
m o h iy a t va k u c h g a ega b o ‘lm o g ‘i kerak boMadi. M ark azg a yaqin 
boMgan b a r c h a j i s m l a r e n g k a m d a ra ja d a g i k u c h va m o h i y a t g a
e g a boM ishlari z a r u r , - 
f a q a t s h u n d a y k u c h k i , b u k u c h
v o sita sid a u n s u r , u n s u r boMa o lsin x alo s va faq at s h u n d a y
m o h i y a t k i u m o h i y a t v o sita sid a u n s u r , j a v h a r l a s h a olsin.
Y a n a , m a r k a z d a g i b o s h q a b i r u n s u r g a i n t i l a y o t g a n
u n s u r n i n g h a r a k a t c h a n l i k q o b iliy a ti va b o s h q a u n s u r b ilan
aralashish qobiliyati y a n a k u c h liro q boMmogM z a ru rd ir. B o sh q a 
u c h t a u b ila n a r a la s h g a n u n s u r l a r a ra la s h is h ni be h a d k o ‘p 
x illarid an i b o rat boMadi. A rastu bularga sab ab t a 's i r oMkazuvchi 
( h a r a k a t l a n u v c h i ) s a b a b boM m ish fazoviy j i s m l a r u l a r n i n g
m o d d a l a r i va u la rg a xos boMgan n a r s a l a r d a n kelib c h i q a d i
d e b ay ta d i.
S o ' n g r a , u u s h b u u n s u r l a r n i n o m q o 'y i b b elg ilash z a r u r , 
d e y d i. C h u n k i , u l a r q a n d a y d i r y o 'l b ila n o ' z z i d d iy a tla r i 
bilan aralashishdan e m a s , a y rim va erkin m ohiyatlarga egadirlar. 
C h u n k i u l a r ( u n s u r l a r ) u n s u r b o 'l i s h l a r i n i n g boisi b o 'l m i s h
zaru riy m o h iy a tla rg a egadirlar. U ularn i belgilash u c h u n ularga 
yangi n o m b e r m a y d i , balki s h u u n s u r l a r n i n g b o s h q a u n s u r l a r
b ila n a r a la s h u v la r i ( m u x ta lit) n a tija s id a o l i n g a n ji s m l a r n i n g
n o m l a r i n i s a q l a b q o l a d i . S h u n i n g u c h u n u u n s u r l a r n i n g
n o m l a r i m a ’l u m b o 'l g a n xillarini k o 'r i b c h i q a d i . M a s a la n , 
m e x a n i k h a r a k a t x illa rid a n qaysi biri, q a n d a y d i r b ir u n s u r n i n g
x u d d i s h u n d a y h a r a k a ti b o ' l m o g ' i u c h u n e n g y a q in tu r a d i 
yoki t u y g 'u b i la n id ro k e tilu v c h i qaysi s ifa tla r n in g qaysi xili 
b i r o n - b i r u n s u r d a m a v ju d b o ' l g a n sif a tla r b o ' l i b q o lis h g a
y a q i n r o q t u r a d i ? U n s u r l a r n i n g b ir x illa rin in g n o m i n i A ra stu
s h u u n s u r l a r m a j m u a s i n i n g n o m i g a k o 'c h i r a d i .
F a z o v iy jis m la r g a t u t a s h u v c h i j i s m n i u “ o l o v ” d e b a ta y d i 
va b u o lo v , b i z d a b o r b o 'l g a n o lo v e m a s lig in i t u s h u n t i r a d i ,
c h u n k i x alq n a z a r i d a o lo v , a l a n g a va y o n a y o t g a n c h o ' g '
m a ’n o s in ig in a kasb eta d i.
M a d o m i k i a l a n g a n i n g h a r a k a t i , a la n g a to h a v o n i q a m r a b
o l g u n g a q a d a r , h a v o n i n g y o n i s h i n i n g b o i s i b o ' l m i s h
h a r a k a t n i n g q a n d a y d i r x i s l a t i n i k a s b e t a r e k a n , b o s h q a
u n s u r l a r n i a y la n ib o 't i b va fazoviy j i s m l a r n i n g b i r o n t a e g m a
139

---

A B U N A S R F O R O B IY
sa th ig a t u t a s h u v c h i j i s m n i “ a l a n g a ” d e b a ta y d ila r. A la n g a si 
b o ‘l m a g a n ( a l a n g a d a n m a h r u m b o ‘l g a n ) j i s m n i “ h a v o ” , 
h a v o s i b o ‘lm a g a n j i s m n i “ s u v ” , m a r k a z d a t u r g a n j i s m n i esa 
“ y e r ” , d e b a t a y d i l a r . U n d a
b a r c h a u n s u r l a r m u j a s s a m
b o i g a n l a r va b u k u z a tu v va ta jr ib a la r o rq a li ta s d iq la n a d i.
U n s u r l a r n i n g a r a l a s h u v l a r i tu rli x illa r d a s o d i r b o i a d i :
t u p r o q b o s h q a u n s u r l a r b ila n ikki xil a r a la s h a d i, suv h a m
t u p r o q va h a v o b ila n s h u y o ‘s i n d a a ra la s h a d i. O lo v b ilan
a ra la s h is h q a n d a y o ‘t g a n i e sa se z ilm a y d i. H a v o suv k e tid a n , 
o lo v u l a r k e t i d a n e r g a s h a d i. B u la rn i A r a s t u c h u q u r tahlil 
e ta d i.
S o ‘ngra A s a rtu , b a r c h a q o r i s h m a l a r d a n b irin c h is in i tahlil 
e ta d i. B u n d a a r a l a s h u v c h i u n s u r l a r d a n biri o ‘z m o h i y a t i n i
y o 'q o t m a y d i . A ra s tu q o r i s h m a l a r n i n g x illarini k o ‘rib c h iq a d i. 
Q o r i s h m a l a r d e y a rli b e n i h o y a boM ganlarida, u la rg a n o m l a r
h a m , u l a r n i b i r - b i r l a r i d a n a n i q a j r a t a d i g a n n a r s a h a m
y e tis h m a y qoladi. F a q a t b ir-b irla rid a n o z g in a g in a farq etishlari 
m u m k i n , b u g 1, t u t u n , a la n g a va h o k a z o kabi.