Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A B U N A S R F O R O B IY
b ir xilliga e sa sobiq (o ld in g i) n a r s a d a n j u d a k a m x islatga ega 
b o 'l g a n j i s m l a r k ira d i, u la r y an g i j i s m l a r n i n g p a y d o b o 'lis h i 
u c h u n z a ru rd ir.
A r a s t u a v v a la n , u n s u r l a r d a n q i s m l a r i o ' x s h a s h j i s m l a r
p a y d o b o 'l i s h i n i t a d q i q e ta d i va u s h b u m a s a la la r n i k o 'r i b
c h iq a d i: b u q a n d a y r o 'y b e ra d i. u n s u r n i n g u n s u r ila q o 'sh ilish i 
q a n d a y k e c h a d i . , q o 's h i l g a n u n s u r l a r d a n q ay si biri t a ’sir 
o 't k a z u v c h i - h a r a k a t d a g i s a b a b ( f o ’il) v a z if a s in i 
o ' t a y d i ,
qaysi k u c h v o sitasid a u n s u r l a r n i n g q a n c h a d i r q is m i h a y u liy
— b irin c h i m o d d a vazifasini o 't a y d i ? Q a n d a y k u c h tufayli 
u n s u r l a r n i n g q a n c h a d i r q ism i j u z ’i f o ’il b o 'l i b q o l a d i , yangi 
j i s m l a r n i n g p a y d o b o 'l i s h i q a n d a y x i s l a tla r n in g a ra la s h u v i 
n a tija s id a r o 'y b e r a d i , A ra s tu x u d d i s h u t a r t i b d a y o 'q o l i b
k e tis h m a s a la s in i k o 'r i b c h iq a d i. J i s m l a r n i n g p a y d o b o 'l i s h i d a
va y o 'q o l i s h i d a o 'z g a r is h la r n in g q a n c h a xillari b o 'lis h in i va bu 
qaysi m a k o n d a r o 'y b e rish in i tu s h u n tir a d i. U n i n g fik rich a, bu 
m a k o n (joy) o 'r t a l i k b o 'l i s h i z a r u r , o 'r t a l i k esa y erg a, u n in g
sat hi va b a g 'r ig a t u ta s h .
S o ' n g r a A r a s tu , his e tilu v ch i s ifa tla rn in g tasnifiga o 't a d i .
Bu sifa tla rn in g xislatlari s h u n d a n ibo ratk i, u l a r q is m la ri ( ju z ’i) 
o 'x s h a s h ji s m l a r d a va b irin c h i k u c h la r g a b o 'y s u n g a n a r a la s h
q ism la rd a b o 'lad ilar. Bu k u c h l a r vositasida b ir u n s u r la r h a ra k a t 
p a y d o e t a d i l a r , b o s h q a l a r i h a r a k a t l a n a d i l a r , u c h i n c h i lari 
h a r a k a t t a ’siriga u c h r a y d i l a r y a 'n i h a r a k a t n i q a b u l e t a d ila r
( t a ’sirlanadilar). B ularning h a m m a s i u n s u rla rn in g aralashuvlari 
va b ir-b ir la r ig a o 't i s h l a r i sab ab ii r o 'y b e r a d i. U , his e tilu v ch i 
sif a tla r n i k o ' r i b c h i q a d i . Bu s i f a t l a r n i n g a r a l a s h j i s m d a g i
m a v j u d l i g i u n s u r l a r d a b i r b o ' l g a n h a r k a t d a g i k u c h l a r g a
b o 'y s u n a d i . Bu k u c h la r g a esa, j i s m l a r n i n g lo q a y d (passiv- 
h a r a k a t t a ’siriga u c h r a g u v c h i ) b o ' l i b q o l i s h l a r i g a r a g 'b a t
b e r u v c h i k u c h l a r k o ' m a k b e ra d ila r.
S o ' n g r a A rastu , b o s h q a sezgi a ’zolari ila his etila d ig a n o 'z g a
s i f a t v a q i s m l a r n i t a d q i q e t a d i . L e k i n , b a ’zi u n s u r l a r
bosh q alarig a t a ’sir etishiariga vosita b o 'lu v c h i k u c h la r o 'x sh a sh
b o 'lis h lari u c h u n u la r yetarli e m a s , d e g a n k o 'p g i n a fik rlar 
m a v ju d d ir . Y a 'n i , t a s h q i k u c h l a r d a n kelib c h i q u v c h i yoki 
bilquvvat m a v ju d b o 'l g a n b o s h q a q a n d a y d i r k u c h la r g a ehtiyoj 
s e z i l a d i . S h u n i n g u c h u n , b u h o l a t l a r n i o ' r g a n i s h t a b i a t
142

---

A R A S T U F A L S A F A S I
h a q i d a g i f a n n i n g ( f iz ik a ) b o s h q a b o ' l i m i g a t a a l l u q l i d e b
hisoblaydilar. F iz i k a n i n g b u boMimi b a sa riy ( k o ‘rish), s a m o ’iy 
(eshitish) va b o s h q a h i s - t u y g ‘u a ’z o la rin in g m a v z u ig a taalluqli 
n a rs a la rn i ta d q i q e ta d i, n eg a k i, m a v ju d r a n g la r m u h r l a n i b ,
q o lis h ig a m u x to jd ir la r , t u y g ‘u l a r ila i d r o k e tilu v c h i n a rs a la r, 
s h u q a t o r i his e t i l u v c h i n a r s a l a r h a m , s h u l a r g a o ‘x s h a s h
k u c h la r g a m u h to jd ir .
B u l a r n i n g h a m m a s i y u q o r i d a a y t i b o ‘t i l g a n “ F a z o v i y
r a m z l a r ” k ito b id a o ‘z ifo d asin i to p g a n .
S o ' n g r a A r a s t u , j i n s d o s h n a r s a l a r d a n p a y d o b o ' l g a n ,
o ‘x sh a sh q ism larg a ega jis m la rn i k o 'r ib ch iq a d i. U l a r g a to sh la r, 
h a m d a t o s h l a r b ila n j i n s d o s h to sh li j i s m l a r kiradi.
A r a s tu , y e r ( t u p r o q ) q is m la ri, b u q i s m l a r n i n g xillari va 
ula rn in g holatlarin i, h a m d a m av ju d b u g 'la n is h la rn in g navlariga 
batafsil t o 'x t a l a d i . U , q ay sin isi o lo v li, qaysi nisi — h av o li, 
qaysinisi esa — suvli e k a n lig in in g f a rq in i k o 'r s a t a d i va u la r d a n
n i m a l a r y e r d a g i ( t u p r o q d a g i ) b e q i y o s k o ' p n a r s a l a r b ila n
a l l a q a c h o n a r a la s h ib b o i g a n i n i a y tib o 't a d i .
U , i s s i q b u g ' l a n i s h l a r n i k o ' r i b c h i q a d i . U s h b u
b u g ' l a n i s h l a r n i n g b a ’zi q i s m l a r i q u r u q l i k k a , b a ’z i l a r i
n a m l i k k a , b i r q is m i a n c h a t o z a va n o z ik , b o s h q a s i a n c h a
tu tu n li b o 'lis h g a m oyil. B u g 'l a n is h g o 'y o k i tabiiy h a r o r a t bilan 
b ir la s h a d ig a n (n a r s a ) b o 'l i b , u tufayli y e r o s tid a g i va u s tid a g i 
j i s m l a r n i n g b a l o g ' a t i m a v j u d d i r . B u j i s m l a r s u v v a
t u p r o q l a r n i n g yoki n a m l i k va q u r u q l i k n i n g q o r i s h m a s i d a n
ib o ra t dir. Va u la r o 'z l a r i g a t a ’s im i q a b u l e tu v c h i m o d d a l a r d i r
c h u n k i , u l a r g a h a r o r a t , v a s o v u q l i k t a ’sir o 't k a z g a n , o ' z
n a v b v tid a b u l a r h a r o r a t , s o v u q lik k a o 'x s h a s h q is m la r g a ega 
b o 'l g a n j i s m l a r n i n g , foillari t a ’sir o 't k a z u v c h i s a b a b la rid ir. 
U y e r o s t i b u g 'la n is h la r i p a y d o b o 'l i s h i n i n g b i r in c h i s ab ab lari 
a v v a la n fa z o v iy j i s m l a r d i r , s o 'n g r a b u n g a , fa z o v iy j i s m l a r
o rq a li is iy d ig a n , y e rg a t u t a s h h a v o i m k o n i y a t y a r a t a d i , d e b
t u s h u n t i r a d i .
S o ' n g r a A r a s tu , y e rd a g i a r a l a s h g a n u n s u r l a r n i n g a y r im
q is m la r i y e r o s tid a va Listida b o 'l g a n t o s h va m a ’d a n j i s m l a r n i
tu z u v c h i n a v ia r n i t u s h u n t i r i s h g a o 't a d i . A r a s tu t u s h u n c h a -
k a t e g o r i y a l a r n i n g t a s n if in i t u z is h g a h a m d a s h u n a v ia r n i ng 
keyingi s h a h o b c h a l a r i n i a n i q l a s h g a h a r a k a t qiladi. A g a r u la r
143

---

A B U N A S R F O R O B IY
o ‘z a r o f a r q l a n s a l a r n h o l d a h a r biri n in g a y r im m o d d a s i va 
s h a k lin in g m o h iy a tin i va s h u n a v la rd a n qaysi b ir id a d ir m a v ju d
boMgan u l a r n i n g h a r a k a td a g i t a ’sir e tu v c h i aso sla rin i yoki 
u la r o r a z l a r i n i n g m o h i y a t i n i k o ‘rsatib o ‘tish k e r a k boMadi. 
S h u q a to ri y a n a u s h b u n a v la rd a n qaysi b ir in id ir y aratilish in in g
boisi boMmish m a q s a d la r in i h a m k o 'r s a tib oMish z a ru r. U s h b u
m a q s a d la rn i a n iq la sh va k o in o t m a jm u a si m aq sa d in i b ilm a s d a n
o l d i n b i l i s h m u s h k u l ish b o M g a n i u c h u n A r a s t u u s h b u
m a q s a d la r n i k o 'r i b c h iq is h n i f a n n in g b o s h q a boMimiga h a v o la
qiladi. F a n n i n g b u boMimi k o in o td a g i e n g s o 'n g g i c h e g a ra d ag i 
aso slarin i t a d q iq e tish b ila n s h u g 'u l l a n a d i .
B u l a r n i n g
h a m m a s i
u n i n g