Forobiv foz1l odamlar t o s h k e n t «o z b e k I s t o n m I l L i y e n s I k L o p e d I y a s i» d a V l a t L m I y n a s h r I y o t I 84(5U)1 a b u n a s r f o r o b I y. F 4 Fozil odam lar shahri

A B U N A S R F O R O B IY
boM ishini va b u h o i q a n d a y r o ‘y b e ris h in i b a y o n qiladi. K e y in
A ra s tu b o s h q a j i s m l a r n i n g p a y d o boMishlarini tahlil qiladi: 
u la r q a n d a y p a y d o boM adilar, q a n d a y a r a la s h a d i l a r , birikish 
ja r a y o n i q a n d a y k e c h a d i, yangi jis m l a r qaysi ja r a y o n n atijasida 
p a y d o boM adilar d e g a n s a v o llarg a j a v o b be rad i.
S A K K IZ IN C H I BO LIM
Bu m a s a l a n i n ih o y a s ig a y e tk a z ib A ra s tu , bir xil j i s m l a r
boshqalariga t a ’sir oMkaza boshlashlari, ikkinchilari esa t a ’sirlana 
b o s h l a s h lari n i n g boisi b o M m ish o ‘s h a s a b a b l a r va a s o s l a r
y e ta r lim i, y o ' q m i d e g a n m a s a la n i ta d q i q e t a b o s h la y d i. H a r
b ir n arsa h a m im k o n iy , h a m h a q iq a ta n m a v ju d boMganligidan, 
u l a r n i n g h a r biri h a r a k a t l a n t i r u v c h i ( t a ’s ir o ' t k a z u v c h i ) va 
h a r a k a t t a ’s irin i o ' z i d a s e z u v c h i ( t a ’s i r l a n u v c h i ) boMishi 
m u m k i n . U , b ir-b irlarig a n is b a ta n j o y l a s h g a n j i s m l a r k o in o tg a
x o s b i r in c h i i m k o n i y a t n i , k u c h n i tashkil e tish la ri u c h u n , b ir
(xil) j i s m l a r d a n b o s h q a la r i p a y d o boMishlari u c h u n u s h b u
h o la t y e ta r lim i, y o 'q m i yoki u la r b o s h q a k u c h l a r y o r d a m i d a
b i r - b i r l a r i g a y a q i n l a s h i s h l a r i u c h u n , b i r - b i r l a r i b i l a n
q o 's h il is h la r i u c h u n k o 'm a k l a s h u v c h i va u l a r d a n y a n g i jis m
p a y d o boMishiga a s o s l a r b e r u v c h i b i r o n - b i r
t a s h q i t a 's i r
e tu v c h i k u c h g a m u h t o j m i l a r d e g a n h o la tla r n i b a y o n qiladi. 
U , na y u q o r i d a a y tib oMilgan n a r s a la r , n a u la r n in g asoslari, 
n a u larn in g javh arlari, na b o s h q a xislatlari b u n in g u c h u n (y a'n i, 
y a n g i j i s m l a r p a y d o boMishi u c h u n , b i r l a r i d a n b o s h q a l a r i
p a y d o boM ishlari u c h u n - d e y i l m o q c h i g a o 'x s h a y d i ) y e ta rli 
e m a s , b u n i n g u c h u n q a n d a y d i r b o s h q a ta s h q i t a ’sir e tu v c h i 
s a b a b boMishi z a r u r , d e b tu s h u n tir a d i.
S h u b i l a n b i r g a A r a s t u t a ’s i r e t u v c h i h a r a k a t d a g i
k u c h l a r n i n g a s o sla rin i tahlil eta d i. Bu k u c h l a r y o r d a m i d a bir 
xil ji s m l a r b o s h q a la rig a t a ’sir e t a d ila r va u la r n in g b irlashishlari 
u c h u n u la rn i b ir-b irla rig a y a q in la s h tir a d i. S h u q a to ri A ra s tu , 
m o d d a l a r n i , h a m d a u la r tu fay li p a y d o b o 'l u v c h i va b a r b o d
b o 'l u v c h i j i s m l a r n i t e k s h ir a d i qaysi a s o s la r u m u m iy iig in i va 
u n s u r la r d a g i m o h i y a t l a r q a n d a y ek a n lig in i t a d q iq e ta d i.
U , u s h b u p a y d o b o 'l u v c h i va b a r b o d e tilu v c h i j i s m l a r
sifatlari t o m o n i d a n bclgilanuvchi m a q s a d va o ra z n i tahlil etadi.
136

---

A R A S T U F A L S A F A S I
U y a n a , b i r j i s m l a r b o s h q a la r i t o m o n i d a n y a r a tilis h la rin in g , 
q a y ta rilis h la rin in g va p a y d o b o l u v c h i j i s m l a r t a n o v a b (n a v b a t 
b ila n o ‘rin a l m a s h tir is h ) q o id a s i b o ‘y i c h a m u tta s il a lm a s h i n i b
tu r i s h l a r i n i n g s a b a b la rin i b a y o n e ta d i.
S o ‘n g r a A r a s t u , b u t u n l a y h a l o k b o ‘l u v c h i v a p a y d o
b o l u v c h i b i r o r n a r s a b o r m i y o k i a s lid a b u n d a y b o l m a y d i m i
va d o i m o n i m a d i r n i m a d a n d i r p a y d o b o ‘lib t u r a d i m i , d e g a n
m u a m m o n i kobrib c h i q a d i . S h u m u n o s a b a t b ila n u b a r b o d
b o ‘lishga m a h k u m n a r s a la r n i t a d q i q e ta d i: b u n a r s a la r y a n a
q a y t a t i k l a n a d i l a r m i va u l a r s h u n d a n k e y in a w a l g i h o lla r id a
m a v ju d b o ‘la d ila r m i yoki u l a r m o h iy a ts iz lik k a a y la n ib h e c h
narsa saqlanib q o lm a y d im i? M ohiyatsizlik e s a - y o ‘qlik d em akdir. 
Y oki u l a r d a n n i m a d i r q a y ta tik lan ib , n i m a d i r y o ‘q boM adimi? 
A g a r b i r o r n a rs a q a y ta tik la n s a , u h o l d a q a y d a r a ja d a tik la n a d i 
va n e c h a m arta, p a y d o b o l u v c h i va fasod narsa b en ih o y a ravishda 
q a y ta tik la n a d im i yoki b u j a r a y o n n i n g h a d d i c h e g a ra s i b o r m i?
B u l a r n i n g h a m m a s i h a q i d a u n i n g “ K i t o b fil k a v n val- 
f a s o d ” riso lasid a y o zilg an .
S o ln g r a A r a s t u , u n s u r l a r n i t a d q i q e ta d i. C h u n k i ularga 
m u h i m m o n a x o s o ‘z m o h i y a t l a r i va u n s u r l a r n i n g s h u n d a y
b o ‘lish lari boisi b o i m i s h k u c h l a r b o ‘y ic h a u la r b ir-b ir la r ig a
z id d ir la r . U l a r d a n b ir xillari b o s h q a l a r i g a t a ’sir ( h a r a k a t )
o ‘tkazib, y a n a o ‘zgalari u c h i n c h i l a r i d a n t a ’sirlanib bir-birlariga 
te g a d ila r , a r a la s h a d i l a r , b a r b o d boM adilar, y an g ila ri p a y d o
boMadi. S h u n i n g u c h u n , h a d d ig a y e ta y o tg a n yoki yetib boMgan 
u n s u r l a r d a n h a r b irid a , u la rg a m o h i y a t b e r u v c h i q a n d a y d i r
b a r k a m o l l i k b o M i s h i u c h u n , m o h i y a t k a m o l a t i , u n d a
z a r u r i y d a n o r t i q c h a boMmasligi z a ru r. S h u n g a o ‘x s h a b , u n s u r
m a v j u d i y a t i n i n g boisi boM m ish s a b a b , e n g soMiggi h u d u d i y
m e z o n g a e g a , c h u n k i o r t i q c h a z i y o d a l i k h a r q a n d a y
b a r k a m o l l i k n i b u z a d i.
K a m o l a t va k u c h d a k ich ray a b o rib u n s u r, u n i n g m o h iy a tig a
xos e n g k ic h k in a m iq d o r g a (h a jm g a ) e ga boMadi, k a m a y a borib 
esa, u s h b u u n s u r n i n g m o h i y a t i e n g a d n o ( m i n i m a l ) m i q d o r d a
b o s h q a u n s u r n i n g m o h i y a t i boMib q o la d i. Bu m o h i y a t b o s h q a
u n s u r n i n g m o h iy a ti boMishi m u m k i n . U n s u r n i n g m o h iy a ti eng 
k a m m iq d o r g a ega boMsagina s h u n d a y hoi y u z berishi m u m k in . 
Bu ikki u s l u b d a r o by b e r a d i. U l a r n i n g biri b o 'y i c h a q a b u l
137

---