shakllanadi. Faqat globusdagina daraja to’ri
xech qanday xatoliklarsiz
tasvirlanadi, paralellar va meridianlar orasidagi masofa joydagi masofaga
mos keladi.
Globusdan tabiiy geografiya, iqtisodiy geografik hamda amaliy
geografiya kurslari darslarini o’tkazishda keng foydalaniladi.
Tabiiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni o’rganishda
globusdan foydalanish mumkin:
-Erning shakli va o’lchamlari;
-daraja to’ri. Qutblar, ekvator, meridianlar, paralellar,
geografik
kengliklar va uzunlik;
-Erning o’z o’qi atrofida va quyosh atrofida aylanishi va uning
oqibatlari;
-eng muhim ekspeditsiyalar, sayohatlar yo’nalishi.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni globus
yordamida o’tish mumkin:
-jaxon siyosiy kartasi;
-qit’alar va alohida mintaqalar kartasi;
- mamlakat maydonlarini, chegaralar uzunligini aniqlash;
-quruqlikda va suvda yo’llarni yo’nalishi va uzunligini aniqlash.
Globusdan tabiiy geografiya kurslarida ko’proq foydalaniladi.
Erning shakli va o’lchamlarini tabiiy geografik globuslarda o’rganish
mumkin. Bunda Yerning dumaloqligi va uning og’irligi oson tushintiriladi.
Yerning maydoni, aylanasining uzunligi globus masshtabidan foydalanib
aniqlanadi. Masalan globusning masshtabi 1:40 000 000 bo’lsa globusdagi
1 sm oraliq Yer yuzasidagi 400 km ga teng ekanligi o’quvchilarga
tushuntiriladi. Shundan so’ng globusning ekvator bo’yicha uzunligi
santimetrlarda yoki santimetrlarga bo’lingan matoli metr bilan aniqlanadi.
Santemetrda o’lchangan globusning aylanasining uzunligi globus
masshtabiga ko’paytiriladi. Masalan, globus aylanasining uzunligi 100 sm
bo’lsa unda globus aylanasining (ekvatorning) uzunligi 100sm x 400 = 40
000 km. Huddi shu taxlitda sinf o’quvchilarining
yarmi ekvatordan
shimoldagi, yarmi ekvatordan janubdagi paralellarni uzunligini aniqlashi
mumkin. Bunda ular ekvatordan shimol va janub tomon paralellarni
uzunligini kamayib borishini va qutblarda ular eng qisqa ekanligini bilib
olishadi.
Daraja to’ri, paralellar, geografik uzunlik
va kenglik tushunchalarini
shakillantirishda xam globus katta axamiyatga ega bo’ladi. Bunda xar bir
tushuncha masalan, ekvator, qutblar, meridian va paralellar bevosita
globusda ko’rsatilib tushuncha xosil qilinadi. Masalan, Yer sharini teng
ikkiga bo’lib turadigan, uni o’rtasidan o’tkazilgan
chiziqqa ekvator deb
ataladi deb o’qituvchi globusdan ekvatorni joylashishini ko’rsatadi va
undan shimoliy va janubiy qutblargacha so’ng meridian, parallel, geog-
rafik koordinatalar tushunchalari xosil qilinadi va tegishli mashqlar
o’tkaziladi.
Erni o’z o’qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishini ko’rsatish uchun
globus va lampadan foydalaniladi. Bunda globus lampa atrofida
aylantiriladi va yoritish mintaqalarini xosil bo’lishi tushuntiriladi. Globusni
o’z o’qi
atrofida aylantirib tong, tush, kech va qorong’u tushunchalarini
ko’rsatish mumkin. Mazkur ishlar kecha va kunduzni, fasllar hosil
bo’lishini tushuntirishga imkon beradi.
Mazkur tajribalar yordamida Quyosh nurlarini Yer yuzining turli
joylarida turlicha
burchaklarda tushishini, ya’ni ekvator atroflariga tik,
qublarga borgan sari tushish burchagi kamayib borishini va buning
oqibatida Yer yuzasining turli joylari turli miqdorda issiqlik olishini hamda
qutblarda yarim yil to’xtovsiz Quyoshni botmasligi yoki chiqmasligini
tushuntirish mumkin.
Tabiiy geografik globuslarda eng muxim ekspeditsiya va sayohatlar
yo’nalishini ham tushirilgan. Mazkur ma’lumotlardan
materiklar va
okeanlar geografiyasini o’rganishda foydalanish mumkin. Masalan,
Amireka qit’asini kashf qilinishi va tekshirilish tarixini o’rganish davomida
X. Kolumb ekspeditsiyasi yo’nalishlarini aniq va to’la tushintirish mumkin.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida globuslar ko’proq jahon
siyosiy kartasini o’rganishda davlatlarni joylashishi va maydonini
aniqlashda, dengiz va quruqlikdagi yo’llarni yo’nalishi va uzunligini
aniqlashda, yirik iqtisodiy va siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan portlarni
aniqlashda ishlatiladi.
Bundan tashqari
globuslar alohida materiklar, qit’alar, mintaqalar
siyosiy kartasini va ularda davlatlarni joylashishini va ularni o’ziga xos
xususiyatlarini o’rganishda ham ishlatiladi.
Dostları ilə paylaş: