Turli - mavzuli kartalar va
ma’lumotlarning
tahlil
i
asosida yozma ish tayyorlash.
Ma’lum bir geografik muam-
moni yechish bo’yicha faoliyat
rejasini ishlab chiqish.
Xususiy ma’lumotlar asosida
yaxlit tabiiy geografik va
iqtisodiy geografik yoki geo-
siyosiy yaxlit obrazni yaratish.
6.
Baholash.
Mavjud qabul qilingan ta’lim maqsad-
larini hisobga olgan holda ma’lumotlarni
va metodlarni baholash. Masalan, meto-
rologik, gidrologik, statistik ma’lumot-
larni hamda kuzatish, kartografik, qiyo-
siy-gegrafik matematik metodlarni baho-
lash. Ushbu toifa ta’lim natijalari yuqori-
dagi toifalar bo’yicha natijalar olinishi
aniq ifodalangan o’lchamlar asosida ba-
holashni talab qiladi.
Tabiiy geografik va iqtisodiy
geografik
rayonlarni
ichki
o’lchamlar
(ma’lumotlar)
asosida baholash.
Geografik qobiq va va uning
qismlarini hamda jaxon xo’ja-
ligini, jaxon geosiyosiy may-
donlarini tegishli o’lchamlar
asosida baholash.
10.1.2.Geografiya ta’limi maqsadlarini test topshiriqlarida ifodalash.
Pedagogik texnologiyalarning ajralmas qismi bo’lgan test topshiriqlari
barcha o’quv fanlarida bilimlarni tekshirishni asosiy usuli bo’lib qoldi,
ayniqsa XX-asrning 90-yillaridan boshlab kirish imtixonlarida keng
qo’llanila boshlandi. Shuni ham aytib o’tish lozimki, deyarli barcha
fanlarda ham test topshiriqlarini tuzish bo’yicha aniq bir metodik
qullanmalar va ko’rsatmalar ishlanmasdan turib test topshiriqlari ishlab
chiqildi va nashr qilindi. Bu esa ayrim chalkashliklarni keltirib chiqardi.
Testalogiya, ya’ni o’qitish maqsadlarini test topshiriqlarida ifodalash
pedagogik texnologiyalarning oxirgi bosqichlaridan biri hisoblanadi.
Demak, O’zbekistonda va boshqa qator MDH davlatlarida yangi
pedagogik texnologiyalarni qo’llash uning oxirgi bosqichlaridan bosh-
langan.
Umumta’lim va o’rta maxsus maktablarni eng dolzarb, murakkab va
muxim muammolaridan biri o’quvchilarning bilim va malakalarini
tekshirishdir. XX-asrning 90-yillarigacha o’quvchilar bilim va malakalarini
tekshirishni og’zaki va yozma usuli keng tarqalgan edi. Mazkur
usullarning asosiy kamchiligi bilim va malakalarga baho qo’yishdagi
sub’ektivlikdir. Har bir imtixon oluvchi bir xil ishga turlicha yondoshib,
turlicha baho qo’yish mumkin, eng muximi bu usulda aniq bir
muvozanatning sust ishlanganligidir.
SHu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
«O’zbekiston Respublikasi Oliy o’quv yurtlarining kunduzgi bo’limlariga
qabul tizimini takomillashtirish haqida» farmoniga binoan, hamda 1992
yilgi Oliy o’quv yurtlariga test bo’yicha qabulning ijobiy natijalarini
hisobga olib, Vazirlar mahkamasi O’zbekistondagi barcha o’quv yurtlari
qabulini test usulida o’tkazish haqida qaror qabul qildi.
O’zbekistonda geografiya fani bo’yicha test topshiriqlari tuzib nashr
qilina boshladi. Bu soxada X.Vaxobov, P G’ulomov, R.Qurbonniyozov,
A.Soatov, A.Qayumov va boshqalar tomonidan katta ishlar amalga
ogshirildi. 1994 yildan 2002 yilgacha Davlat test markazi tomonidan test
topshiriqlari to’plamlari «Axbarotnoma» shaklida nashr qilindi.
Test ingilizcha «Test» so’zidan olingan bo’lib, topshirish, sinash,
nazorat qilish ma’nolarini anglatadi (BSE, 42 t, 1956 g). dastlab testlar
psixologiya fanida kishining fikrlash qobiliyati, alohida muhim
imkoniyatlari, irodasini va boshqa tomonlarni aniqlashda qo’llaniladigan
bir qolipdagi topshiriqlardan iborat bo’lgan ( so’zli yoki rasmli shaklda).
Maktablarda testlar (N.Grayvz, 1979) dastlab asrimizning 20-
yillaridan boshlab AQSHda qo’llanila boshlangan, bu paytgacha AQSH va
Buyuk Britaniyada imtixonlar asosan yozma shaklda o’tkazilar edi. XX-asr
boshlarida AQSHda yozma imtixonlar qattiq tanqid ostiga olina boshlandi,
natijada bilim va malakalarni tekshirish bo’yicha turli tajribalar sinab
ko’rila boshlandi. Chunki AQSHda o’quv jarayonini rejalashtirish bo’yicha
maktablar juda katta xuquqqa ega edilar, natijada o’quvchilarning umumiy
ta’lim darajalari turlicha bo’lgan. 1920 yildan boshlab Nyu-York shtatining
maorif bo’limi aniq (ob’ektlar) testlar bo’yicha imtixon olish tajribasini
boshladilar va 30-yillardan boshlab bunday usul AQSHning hamma
maktablarida qo’llanila boshlandi. AQSHning shimoliy –sharqiy
shtatlarining oliy o’quv yurtlariga kirish imtixonlari bo’yicha kengash ham
universitetlarga kirishni rejaga solish maqsadida 30-yillarda testlar
tuzishga kirishdi. Natijada testlar tuzish bo’yicha kooperativ xizmati
tashkil qilindi, uning asosiy vazifasi, AQSHning maktab va kollejlarida
o’quvchilar o’zlashtirishini ko’rsatilgan talablar asosida aniq baholash
mezonlari bilan ta’minlash edi. 1948 yilda Ushbu kooperativ xizmat ta’lim
testlari xizmatiga aylantirildi. Imtixonlar bo’yicha kengash test xizmat-
larining ma’lumotlarini kollej va univesitetlarga kiruvchilarning bilimini
tekshirishda ishlata boshladi.
Test bo’yicha bilim va malakalarni tekshirish quyidagilarni o’z ichiga
oladi: a)fikrlash va matematik qobiliyatni aniqlashga mo’ljallangan testlar
(ko’p javobli savollardan tuzilgan, imtixon 3-soat davom etadi); b) yakuniy
test, asosan ingliz tili, ijtimoiy fanlar, matematika, chet tilllari va tarix
bo’yicha bilimlarni tekshiradi, kiruvchilardan 3-ta predmet bo’yicha
testdan o’tish talab qilinadi (har bir predmet bo’yicha imtixon 1-soat
davom etadi, hammasi ket-ma ket bo’ladi). Barcha testlar (ingliz tilidan
tashqari) ko’p savolli toshiriqlar iborat. Buyuk Britaniyada testlar
boshlang’ich maktablarning bitiruvchi sinflarida qobiliyatli o’quvchilarni
o’rta maktablarga taqsimlash maqsadida o’tkaziladi. Imtixon topshiradigan
o’quvlaridan to’g’ri javobni aniqlash talab qilinadi va har bir to’g’ri javob
uchun bir ball qo’yiladi. Baholar aniq bo’lgani uchun imtixon oluvchi-
larning subektiv qarashlari yo’q bo’ladi.
Sobiq ittifoqda bilim va malakalarni test orqali tekshirish noilmiy deb
qaralib, VKP (b)ning 1936 yil 4-iyulda chiqqan «Xalq maorifi komisarligi
tizimidagi pedagogik noto’g’ri talqinlar haqida» nomli qarorida qattiq
tanqid ostiga olindi va man qilindi. 1970 yildan boshlab test usuli
maktablarda yana asta sekin tajriba sifatida olimlar va ilg’or o’qituvchilar
tomonidan qo’llanila boshlandi.
Geografiya soxasida mazkur ishlar T.P.Gerasimova, M.K.Kovalev-
skaya, V.A.Korinskaya, L.M. Teltevskaya va boshqalar tomonidan amalga
oshirildi.
Hozirgi paytda jaxonda testlarning juda ko’p turlari mavjud, ulardan
eng asosiylari , quyidagilar (G’ulomov, Vaxobov, Qurbonniyozov, 1993):
1.Ko’p javobli testlar. Bunday testlar juda keng tarqalgan. O’zbekis-
tonda ham hozir asosan shunday testlar qo’llanilmoqda. Maskur testlarda
bitta savolga uchtadan beshtagacha javob bo’ladi, imtihon topshiruvchi
to’g’ri javobni aniqlab belgilashi lozim masalan,:
Ikki materik, ikki qit’a, ikki okean, ikki dengiz, ikki yarim orol va ikki
davlatni ajratib turuvchi bo’g’izni aniqlang.
A.Bosfor
V.Gibraltar
S.Dreyk
D.Torres
E.Bering
2.‚To’g’ri- noto’g’ri‛ xilidagi savollardan iborat tetstlar (alternativ
testlar). Bunda imtixon topshiruvchi topshiriqqa binoan to’g’ri yoki
noto’g’ri javoblarni aniqlash kerak. Masalan, Yevropaga kirmaydigan
davlatlarni tagiga chizing.
Ispaniya, Kuba, Frantsiya, Lixtenshteyn, Shri Lanka, Chexiya,
Surinam, Barbados.
Yoki quyidagi to’g’ri yozilgan nomlarni tagiga chizing.
Andijon, Samarqand, Farg’ona, Sirdaryo, Namangan, Jizzax viloyatlari
Farg’ona vodiysida joylashgan.
3.Uyg’unlashgan savolli testlar. Bunday testlarda berilgan savollar
yoki nomlar yoniga ularga mos bo’lgan tayyor javoblarni yozib qo’yish
talab qilinadi. Masalan,
Toshkent viloyatida joylashgan shaharlar yoniga, ular uchun hos
bo’lgan sanoat tarmog’ini yozing.
Yoqilg’i – energitika sanoati, rangli metallurgiya, oziq-ovqat, ximya,
qurilish maxsulotlari ishlab chiqarish sanoati.
Yangiyo’l-
Chirchiq-
Ohangaron-
Olmaliq-
Bekobod-
Angren-
4.Tushrib qoldirilgan so’zlarni to’ldirishga mo’ljallangan testlar.
Ushbu testlar tabiiy geografiyada keng tarqalgan geografik
diktantlarga to’g’ri keladi. Masalan, «Farg’ona vodiysini shimoli g’arbdan
...........................tizmasi, ....................dan Farg’ona tizmasi, .........................dan
Oloy va Turkiston tizmalari o’rab turadi. Ma’muriy jixatdan Farg’ona
vodiysida O’zbekistonga qarashli 3 ta viloyat- ............... . .....viloyatlari
Qirg’izistonning
...........................................viloyatlari
va
...............................ning Xo’jand viloyati joylashgan».
5. Rasm yoki chizmali testlar. Ushbu testlarda 3-5 ta rasm yoki chizma
beriladi, ularning ichidan geografiya ob’ektini topish, yoki bo’lmasa
chizmadagi xatolarni topish talab qilinadi. Masalan, «Quyidagi rasmlar
ichidan Tanganika ko’lini aniqlang»
6. Murakkab testlar, ular o’quvchilarni fikrlashga va olgan bilimlarini
qo’llay bilishga majbur qiladi.
Misol, Ishbilarmonlar g’isht ishlab chiqarishning Yang usulini o’ylab
topishdi. G’ishtni ishlab chiqarishni boshlash uchun ish kuchi, rangli
metallurgiya sanoati chiqindilari kerak, mablag’ni tog’- metallurgiya
birlashmasi beradi. Bu g’ishtlar assan shaxsiy uylar qurishda ishlatiladi,
shuning uchun axoliga sotishga mo’ljallangan, ammo maxsulotning 60% ni
tog’-metallurgiya birlashmasi oladi. Hokimiyat quyidagi shaxarlardan
biriga mazkur zavodni qurishga ruhsat berdi. Ishbilarmonlar g’isht zavodi
qurish uchun qaysi shaharni tanlashadi (erning narxi hama joyda bir hil)?
A.Andijon, V.Olmaliq S.Bekobod D.Toshkent Ye.Chirchiq
7.Jadval shaklida testlar. Jadvalli testlar uch qismdan (ustundan) iborat
bo’dadi. Birinchi ustunda geografik joy, voqea va hodisalarning nomlari
beriladi, ikkinchi ustunda ularning shakli, xususiyati va xossalari
ko’rsatiladi, uchinchi ustunda Ushbu xususiyatlar qaysi joyga, voqea va
xodisaga xos bo’lsa, o’sha voqea va hodisaning hamda joyning tartib
raqamni imtixon topshiruvchi yozib chiqishi kerak. Misol, Yevrosiyo
relifining qanday shakllari qaysi geologik tuzilishlarga to’g’ri kelishini
ko’rsating?
|