O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

Tashqi kuchlar 
deb, sistemaga kirmagan jismlarning ta’sir kuchlariga aytiladi. 
Ichki kuchlar 
esa sistemaga kirgan jismlarning ta’sir kuchlari hisoblanadi. 
Masalan ikki jism oʻzaro bir-biriga ta’sir qilayotgan boʻlsa, birinchi holda 
ichki kuch, ikkinchi holda esa
tashqi kuch boʻladi(4.35-shakl). Demak, 
kuchlarning tashqi yoki ichki boʻlishi sistemaning qanday olinishiga bogʻliq ekan. 
Nazariy mexanikada tashqi kuchlar 
-lotincha 
exterior-tashqi, 
ichki kuchlar esa 
-lotincha 
interior-ichki 
koʻrinishda belgilash kiritilgan. 
x 
z 
 
 
 
y 
 
O 
C 

---

233 
a)
b) 
4.35-shakl. 
Klassik mexanikaning yoki Nyutonning uchinchi qonunidan ichki 
kuchlarning quyidagi xossalari kelib chiqadi: 
a)
mexanik sistemaning barcha ichki kuchlarining geometrik yig‘indisi 
(bosh vektori) nolga teng bo‘ladi
; 
(4.76)
b)
mexanik sistemaning barcha ichki kuchlarining ixtiyoriy markazga yoki 
o‘qqa nisbatan olingan momentlarining yig‘indisi (bosh momenti) nolga 
teng bo‘ladi
. 

(4.77) 
Oxirgi tengliklarni isbot qilish shart emas, chunki ta’sir va aks-ta’sir kuchlari 
miqdor jihatidan teng, yoʻnalishlari qarama-qarshi va bir toʻgʻri chiziqda yotadi. 
Shuning uchun ularning yigʻindisi ham, momentlarining yigʻindisi ham juft-jufti 
bilan yeyishib ketadi. Shunga qaramay ichki kuchlar sistema harakatida ishtirok 
etadi, sababi sistemaning harakatini tuzganda har bir qismiga alohida-alohida 
tenglamalar tuziladi.
B.
 
MEXANIK SISTEMANING HARAKAT DIFFERENTSIYAL 
TENGLAMALARI. 
Faraz qilaylik, mexanik sistemaning 
n-
ta qismi boʻlib, ularning massalari 
mos ravishda 
,
,
,…, 
boʻlsin va ularga 
, 
;
, 
;
, 
;…;
, 
tashqi va ichki kuchlar ta’sir etsin. Dinamikaning asosiy 
tenglamasini har bir qism uchun alohida-alohida tuzamiz: 
Mexanik sistema 
I 
I 
II 
II 
Mexanik sistema 

---

234 
(4.78)
(4.78) tenglamalar, 
mexanik sistema harakatining vektor koʻrinishdagi