―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

8.1-jadval 
№ 
Ko‗rsatkichlar 
Benzin 
fraksiyasi 
Kerosin 
fraksiyasi 
Dizel yoqilg‗isi 
distillyatlari 
1.
Katalizatorlar
Al – Co – Mo 
Al – Ni – Mo
Al – Co – Mo 
Al – Ni - Mo
Al – Co – Mo Al – 
Ni - Mo
2.
Temperatura, 
0
C
380 – 420
350 – 360
350 – 440
3.
Bosim, MPa
2.5 – 5.0
7,0
3,0 – 4,0
4.
Xom ashyoni uzatish hajmiy tezligi, soat-
1 
1 – 5
5 – 10
4 – 6
5.
Vodorod saqlovchi gazning sirkulyatsiya 
karrasi, m
3
/m
3
xom ashyo
100 – 600
300 – 400
300 – 400
Gidrotozalash jarayonlari ko‗lamida asosiy o‗rinlardan birida oltingugurtli 
neft distillyatlaridan kam oltingugurtli dizel yoqilg‗isini ishlab chiqarish 
hisoblanadi. Boshlang‗ich xom ashyo sifatida odatda qaynash haroratlari 180-
330, 180-360 va 240-360
0
C kerosin – gazoyl fraksiyalari foydalaniladi. 
Barqarorlashtirilgan dizel yoqilg‗isi chiqishi 97% (mass.) ni va undagi 
oltingugurt miqdori 0,2% (mass.) ni tashkil etadi. Past oktanli benzin haydalma 
(oktan), uglevodorod gazlari, vodorod sulfid va vodorod saqlovchi gaz jarayonni 
qo‗shimcha mahsuloti hisoblanadi.
Ikkilamchi qayta ishlashdan olinuvchi distillyatlar (kokslash va 
visbrekinglash orqali olingan gazoyllar) kamdan-kam holatda gidrotozalashga 
kiritildi. Jarayonda foydalaniladigan vodorod saqlovchi gaz riforming 
qurilmasidan olinib, uning tarkibidagi vodorod miqdori 60-95% (hajmi) gacha 
bo‗ladi.
 
8.2. Neftni qayta ishlashda gidrogenizatsiya jarayonining vazifasi va 
ahamiyati 
Gidrogenizatsiyalash jarayonlarga quyidagilar kiradi:
а) 
Gidrochistka:
oddiy rejimda olib borilganda xomashyo oltingugurt va 
azot birikmalari va to‗yinmagan uglevodorodlardan tozalanadi;
qattiq rejimda 
olib borilganda kerosin va dizel yoqilg‗isi fraksiyalaridagi 
aromatik uglevodorodlar naftenlarga o‗tkaziladi (reaktiv yoqilg‗i olish). 

---

332 
b) Gidrooltingugurtsizlashtirish
:
neftning og‗ir qoldiqlarini va mazutni 
tozalash. 
v) 
Gidrokreking: 
yuqori haroratda qaynovchi neft fraksiyalaridan yengil 
fraksiyalar (benzin, reaktiv va dizel yoqilg‗i)ni olish.
g) 
Gidrotozalash usuli 
bilan yog‗ mahsulotlarini olish. 
d) 
Parafinlarni tozalash.
Gidrotozalash jarayonining ahamiyati.
Oxirgi vaqtda umumiy balansda 
tarkibida oltingugurt va azot birikmalari ko‗p bo‗lgan neftlarni qazib olinishning 
ko‗payishi va shuning bilan birga, neftdan olinayotgan mahsulotlarni sifatiga 
qattiq talab qo‗yilishi munosabati bilan va havo flotida reaktiv texnikasining 
joriy qilinishi gidrotozalash jarayonining rivojlantirishni taqozo qiladi. 
Gidrokreking jarayoni kelgusida katalitik kreking jarayonini o‗rnini oladi. 
Gidrotozalash usuli bilan yog‗lar olish jarayoni murakkabroq jarayon bo‗lishiga 
qaramay kelgusida rivojlanmoqda. Bu usulni asosiy ikkita omili bor: a) hozirgi 
yog‗ olish jarayonidagi ishlatilayotgan zaxarli fenol moddasi ishlatilmaydi; b) 
olinayotgan yog‗ning miqdori ko‗payadi. 
Bulardan tashqari gidro-boyitish jarayoni ham gidrogenizatsiyalash 
jarayonlarga kiradi. Masalan, piroliz jarayonida olingan suyuq modda tarkibida 
bir va bir necha qo‗shbog‗i bo‗lgan to‗yinmagan birikmalar, shular bilan birga, 
oltingugurt va azotli birikmalar bor. Bu suyuq moddani sifatini yaxshilash uchun 
birinchi navbatda platina katalizatori ishtirokida 20-75
о
С da 4-5 MPa bosimda 
ikki va undan ortiq qo‗shbog‗li birikmalar smolasimon moddalar to‗yintiriladi. 
Undan keyin bir qo‗shbog‗li birikmalar to‗yintiriladi. Bu jarayon 340-380
о
С, 
3,5-4 MPa bosimda olib boriladi, shu vaqtda oltingugurtli va azotli 
birikmalardan ham tozalanadi. 
Benzin va dizel yoqilg‗isini oltingugurtli va azotli birkmalardan tozalash - 
gidrotozalash 
jarayoni 
esa 
alyumin-kobal‘t 
yoki alyumoniy-molibden 
katalizatorlarining ishtirokida olib boriladi. 
С-S bog‗ining energiyasi 227 kDj/mol‘ga, а С-С bog‗ining energiyasi 
(332 kDj/mol‘ga teng. Shu sababli С-S bog‗i osonroq uziladi. Bu asosiy 

---

333 
reaksiya bilan bir qatorda to‗yinmagan birikmalarni to‗yinishi, qisman 
uglevodorod molekulalarini parchalanishi kabi reaksiyalar sodir bo‗ladi. 
Gidrotozalash 350-400
о
С va 3-5 MPa bosimda olib boriladi. 
Kerosin va dizel yoqilg‗isi fraksiyalarini gidrotozalash qilib aromatik 
uglevodorodlarni to‗yintirish lozim bo‗lganda, bu jarayon 10-15 MPa bosimda 
olib boriladi. 
Neft qayta ishlagandagi qoldiq mazutni bug‗ qozonlari uchun yoqilg‗i 
sifatida ishlatish uchun katalizator yordamida gidro-oltingugurtsizlantirish 
amalga oshiriladi. Bu qoldiq fraksiyada oltingugurtli, azotli va metallorganik 
birikmalar, smolalarning miqdori ko‗p bo‗ladi. Shuning uchun katalizatorlarni 
ishlash jarayoni murakkablashadi, ularning sirtiga birikmalar o‗tirib, 
katalizatorlarni ishlash samaradorligini pasaytiradi. Mazutda oltingugurtning 
miqdori 1% mass.dan oshmasligi shart. 
Termik va katalitik kreking jarayonlarida reaksiya zonasiga tashqaridan 
vodorod berilmaydi. 
Gidrokreking jarayonida esa tashqaridan vodorod berilgani uchun yengil 
va o‗rta fraksiyalar ko‗p hosil bo‗ladi. 
Gidrogenizatsiyalash jarayonlarni rivojlanishiga quyidagilar o‗z hissasini 
qo‗shadi: 
1) Katalitik riforming qurilmalarida ko‗p miqdorda vodorod olinishi. 
2) Yuqori samaradorli katalizatorlarning ixtiro qilinishi. 
3)Gidrokreking qurilmalarida faqat benzin emas, o‗rta va og‗ir fraksiyalar 
ham olinishi mumkin. 
Gidrogenizatsiyalash jarayonlarda neft mahsulotlarini oltingugurtli va 
azotli birikmalardan tozaligini biroz bo‗lsa ham saqlashga imkoniyat hosil 
qiladi.