TəBİƏTDƏN İSTİfadəNİN İQTİsadi VƏ ekoloji problemləRİ
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2000-2009-cu illər ərzində ətraf mühitin mühafizəsi üzrə tədbirlərin
keçirilməsinə çəkilən cari xərclər (min manat) Cədvəl 1.2 2000 2005 2006 2007 2008 2009 Su ehtiyatla- rının müha- fizəsi və sə- mərəli istifa- də edilməsinə 10508.50 17899.30 21024.60 28603.30 37732.60 53115.40 Atmosfer havasının mühafizəsinə 1040.50 2100.30 2866.40 2562.10 2607.70 1101.60 Torpağın bərpasına 172.00 425.00 808.90 1143.50 9568.20 3709.90 - 16 - Cədvəldən də göründüyü kimi bu sahədə çəkilən xərclər ilbəil artmışdır. Bu artım bir tərəfdən ekoloji problemlərin də ilbəil artımını nümayiş etdirir. Buna görə də təbiətdən istifadənin səmərəli yollarını axtarmalıyıq. Bəzən təbiətdən istifadənin sinonimi kimi “təbii sərvətlərin, ətraf mühitin mühafizəsi və səmərəli istifadəsi” anlayışını istifadə edirik. Ş.Göyçaylının fikrinə görə ətraf mühit anlayışında bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəyə malik insanların əməyi, məişəti və istirahətinin təsiri altında olan təbii, antropogen strukturlardan ibarət sistemlər nəzərdə tutulur [25,267]. Lakin, insan – təbiət münasibətlərinin sosial – ekoloji mahiyyətini araşdırarkən “ətraf mühit” və “ətraf təbii mühit” anlayışlarına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. “Ətraf təbii mühit” anlayışı təbii komponentlərdən ibarət olub, maddi cisimləri (su, hava, bitki və heyvanat aləmi, torpaq və s.) və təbii hadisələri (işıq, istilik, radioaktivlik və s.) və təbii prosesləri (geoloji, kosmik, iqlim və s.) özündə birləşdirir. “Ətraf mühit” anlayışı isə insanları əhatə edən bütün təbii mühiti, eyni zamanda tarixi inkişaf prosesində insanlar tərəfindən yaradılmış maddi sərvətlər və sosial – iqtisadi komponentləri əhatə edir. İnsanın öz tələbatını ödəmək cəhdi onun ətraf mühitlə əlaqəsini təyin edir. Insan sağlamlığı və iş qabiliyyəti onun ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsindən daha çox asılıdır. Lakin insan sağlamlığı – yalnız xəstəlik və fiziki çatışmazlığın olması ilə deyil, o insanın tam fiziki, mənəvi və sosial rifahı ilə təyin olunur. Məlum olduğu kimi, “ətraf təbii mühit” anlayışı təbii və antropogen faktorların məcmusunu təşkil edir. Təbii faktorlar - ərazinin iqlim, geoloji və bioloji xüsusiyyətlərinin insana təsirini səciyyələndirir. Bu təbii faktorların insan sağlamlığına mənfi təsirləri çox az olur. Antropogen faktorlar və insanın təsərrüfat fəaliyyəti isə çox vaxt insanın özünə, onun həyat şəraitinə və sağlamlığına neqativ təsir göstərir. BMT-nin 1972-ci ildə Stokholmdakı konfransında qəbul etdiyi deklarasiyasında deyilir ki, insan eyni zamanda öz mühitinin məhsulu və yaradıcısı olub, özünün həyatı üçün fiziki, ruhi, əqli, mənəvi, ictimai inkişafına imkanlar yaradır. Beləliklə, bəşəriyyətin rifahı – firavanlığı iki aspektdən təbii mühit və insanın özü yaratdığı mühitdən asılıdır. - 17 - Insan həyata qədəm qoyduğu vaxtdan daima həyat uğrunda, təbiətin əlverişsiz şəraiti ilə, təbii fəlakətli faktorlara qarşı mübarizə aparmaq ehtiyacı ilə qarşılaşmışdır. Əmək alətlərinin hazırlanması mədəniyyətinə yiyələnməklə, qida ərzaq istehsal etməklə insan özünü mühitin əlverişsiz faktorlarından xeyli dərəcədə təcrid edə bildi. Bu zaman insanın tələbatı getdikcə artır, istehsal genişlənir və intensivləşirdi. İnsan özünün əzələ enerjisindən getdikcə az istifadə etməklə təbii materiallardan və enerji mənbələrindən daha çox istifadə etməyə başladı. Belə vəziyyət bir tərəfdən insanı xeyli dərəcədə bir çox risk faktorlarından uzaqlaşdırsa da, digər tərəfdən yenilərini törədirdi. Insan təbiətə uyğunlaşmaqdan daha çox özü onu dəyişdirməyə başladı. Bununla belə, bu cür dəyişdirilmənin sürəti ilbəil artmaqda davam edir. İnsan fəaliyyətinin ona müsbət effektləri olsa da, mənfi nəticələri daha çox aydın görünməyə başlayır. Bu neqativ nəticələr təbii resursların tükənməsi, təbii komponentlərin çirklənməsi (su, hava, torpaq, biotanın) ozon təbəqəsinin dağılması, iqlimin qlobal istiləşməsi və s. kimi təzahür olunur. Təbiəti dəyişdirmək istiqamətində insan fəaliyyəti onun üçün nisbətən yeni həyat şəraitinin yaranmasına səbəb oldu: yeni “ikinci təbiət” – insan tərəfindən süni yaradılan və onun köməyi ilə saxlanılan süni su hövzələri, əkin sahələri, meşə əkinləri və s. və insan tərəfindən yaradılan təbii həyatla analoqu olmayan süni dünya – şəhərlər, binalar, asfalt, beton, sintetika və s. meydana gəldi. Bunun nəticəsində insanı əhatə edən təbii və süni mühit çirklənməyə və o qədər tez dəyişməyə başlayıb ki, insan orqanizmi bu dəyişilməyə və çirklənməyə adaptasiya olunmağa belə macal tapa bilmir. Bu isə xəstələnmənin strukturunda dəyişmənin yaranmasına və kütləvi şəkildə yeni xəstəliklərin əmələ gəlməsinə səbəb oldu. Məsələn, Yapon alimləri balıqla qidalanan insanlarda minimata xəstəliyi müəyyən etmişlər. Bu isə Minimata körfəzinə atılan zəhərli texnogen civə məhsulları ilə bağlı olan hadisədir [ 8, 159]. Ş.Göyçaylının fikrinə görə ətraf mühiti mühafizə dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: 1) təbii və sosial şəraitin mühafizəsi və optimallaşdırılması; 2) mühəndis texniki və texnoloji proseslərin təkmilləşdirilməsi [24,238]. Yəni, burada canlı və cansız təbiətdən səmərəli istifadə edilməsi, onun təbii – təkrar - 18 - istehsalı üçün təminat yaratmaq, insanın əli və zəkası ilə yaradılmış vasitə və vasitələrin adamların səhhətinə, normal həyat və fəaliyyətinə qarşı qoymamaq, texnoloji prosesləri təkmilləşdirmək, tullantısız texnologiya yaratmaq, uzun illər üçün ekoloji nəticələri proqnozlaşdıran layihələr yaratmaq tələb olunur. Təbiətdən istifadənin əsas iki yolu vardır: intensiv (dərininə) və ekstensiv (eninə) yol. Ekstensiv yol ilə təbii resurslardan səmərəli və kompleks istifadə edilmir. Bu artıq bizə məlum faktdır ki, tarix boyu insanlar yerin təkindən çıxarılan xammalın cüzi hissəsini faydalı məhsul kimi istifadə etmişlər. Ekstensiv üsulla yerin təki dağıdılaraq təbiətin min illərlə yaratdığı təbii vasitələr qısa müddət ərzində məhv edilir. Bu üsulla təbii resursların istismarı 3 istiqamətdə həyata keçirilir. 1) Bərpa oluna bilən resurslar: verilən ərazidə resursun özünübərpa sürətindən əhəmiyyətli dərəcədə az sürətlə istismarı; 2) Bərpa oluna bilməyən resurslar: onların ümumi ehtiyatının çox az hissəsinin istismarı (bir qayda olaraq 1/30, 1/100 hissəsinin istismarı); 3) istismara daxil edilən ərazinin genişləndirilməsi ilə. Azərbaycanda demək olar ki, istismar edilən bütün yataqlarda itgilər çoxdur. Məsələn illərdir Naxçıvanda duz mədənlərində duz itkisinə yol verilir. Demək olar ki, hasil edilən duzun 55%-i tullantıya çevrilir [33, 195]. Hazırda dünyada yerin təkindən çıxarılan xammal sərvətlərinin ehtiyatı ilə hasilatı, onun tərkibindən çıxarılan faydalı elementlər arasında uyğunsuzluq vardır. N.Ə.Nəbiyev bunun iki əsas səbəblərini aşağıdakı kimi izah etmişdir: a) yerin üst qatının aşındırılması, qazılması, meşələrin qırılması, torpaqların məhsuldar qatının pozulması şəraitində ehtiyatı müəyyən edilmiş xammalın xeyli hissəsi yerin təkində qalır; b) emal və istifadə vaxtı faydalı qazıntı xammalının 80-90%-i tullantılara çevrilib maye, qaz, tüstü və sülb halında təbiətə qaytarılır [21, 297]. İndi dünyada bir sıra qiymətli və əlvan metalların ehtiyatı xeyli azalmış, bəziləri isə tükənmək ərəfəsindədir. Bunlar platin, qızıl, gümüş, sink, qurğuşun, mis, kobalt daxildir. Əlvan metallardan gümüş, sink, uran ehtiyatlarının əsrimizin sonuna qədər - 19 - tükənməsi fikrini söyləyənlər var. Bu metalların azalmasında əsas səbəb onların ekstensiv istismarıdır. Müasir şəraitdə planetin hər bir sakininə təxminən illik 20 ton xammal çıxarılır ki, bu da 800 t təmiz su, 2500 Vt güc istifadə olunmaqla hazır məhsula çevrilir. Son məhsul buraxılışı xammalın ümumi miqdarının 2%-ni təşkil edir. Yerdə qalan hissəsi isə bu və ya digər halda tullantı şəklində təbiətə qaytarılır. Tullantı – istehsal edilən məhsul üçün yararsız olan xammal növünə və ya onun istifadə edilməyən qalıqlarına deyilir. Istifadəsiz qalmış tullantılar zibilə çevrilir. Deməli, ətraf mühit çirklənir, insan sağlamlığına zərər verilir. Demək, təbiətdən səmərəli istifadə edilmir. Tullantıların növ tərkibi isə sənaye inkişaf etdikcə dəyişir. Beləki, keçmişdə tullantılar üzvi maddələrdən ibarət idisə, hazırda qeyri-üzvi maddələrdən, məsələn plastik kütələr, qeyri-üzvi kimyəvi birləşmələr hesabına xeyli artmışdır. Uzun illərdir ki, Azərbaycanda təbiət ekstensiv yolla istismar edilir. Nəticədə Azərbaycanda ekoloji problemlər artıq son həddə çatıb. Təkcə Abşeron yarımadasında ekstensiv üsulla istismar edilən neft yataqları və bu üsulla genişləndirilən həm gülçülük təsərrüfatı, həm də tikinti materialları istehsalı Abşeron torpaqlarının zəhərlənməsinə, eroziyasına və neftlə çirklənməsinə səbəb oub. Xüsusilə də kənd təsərrüfatının ekstensiv üsulla inkişaf etdirilməsi gərginliyin artmasına səbəb olub. Respublikamızda estensiv üsulla kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrin inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq düzənlik və dağlıq ərazilərin ilkin görünüşlərini dəyişmələri hələ lap qədim zamanlarda başlamışdır. Bu proses XX əsrin II yarısından daha da sürətləndi və insanın təbiətə təsiri radikal xarakter aldı. Bu hal özünü daha çox meşə və meşə - kolluqların geniş massivlərdə qırılması, suvarılan torpaqların sahələrinin sürətlə genişləndirilməsi, torpaqların məhvi ilə xarakterizə olundu. Həmçinin torpaq və bitki örtüyündən qeyri – səmərəli istifadə edilməsi, mineral gübrələrdən tələn olunan normadan xeyli artıq istifadə olunması, hidrotexniki qurğuların düzgün qurulmaması, suvarma kanallarının bərk örtüklə üzlənməməsi nəticəsində böyük həcmdə su kütləsinin torpaqlara sızması və suvarma qaydalarına - 20 - düzgün riayət edilməməsi nəticəsində şorlanlaşma və eroziyanın sürətlənməsi əkinə yararlı torpaqların sahəsinin azalmasına səbəb oldu. Təbiətdən istifadənin ekstensiv yolu ekoloji problemlərin özəyini təşkil edir. Bu üsulla təbiətdən istifadə ətraf mühiti korlamaqla yanaşı, insanların sağlamlığına da zərər vurur. Təbiətdən səmərəli istifadəyə nail olmaq üçün təbiətdən istifadənin intensiv (dərininə) üsuluna keçmək lazımdır. Ərzaq məhsullarının istehsalı problemi birbaşa dünya əhalisinin dinamikası ilə sıx bağlı olub, qlobal və eyni zamanda yerli mahiyyət kəsb edir. Cədvəl 1-dən göründüyü kimi dünya əhalisi sürətlə artır. Belə hesab edirlər ki, normal yaşayıb işləmək üçün hər bir adam gün ərzində 2400 kkal qida almalıdır. Bu göstərici baxımından dünya əhalisinin yarısı lazımınca qidalanmır və aclıq çəkir. Dünya əhalisinin qidasının əsas mənbəyini əkin altında olan torpaqlar təşkil edir. Bütün qurunun 10.5%-ni təşkil edən bu torpaqlar, bütün qida enerjisinin 90%-ni təmin edir. Torpaq ehtiyatları öz istifadəsində “universallığına” görə digər təbii ehtiyatlardan fərqlənir. Maddi istehsal sahəsində torpaq ehtiyatları ən çox kənd təsərrüfatında istifadə edilir. Bundan başqa sənayenin, nəqliyyatın və digər sahələrin inkişafı üçün də torpaq sahələrinə ehtiyac duyulur. Artmaqda olan dünya əhalisinin ərzaq məhsulları ilə təmin edilməsi torpaqların intensiv istifadə edilməsi ilə həyata keçirilə bilər. Lakin əkinçilik və maldarlığın dar çərçivədə intensivləşdirilməsinin mühüm neqativ nəticələri olur. Q.Ş.Məmmədovun qeyd etdiyi kimi kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi dedikdə, vahid torpaq sahəsinə və ya hər mal-qara başına qoyulan və ardıcıl olaraq artan istehsal vasitələri və sərf olunan əmək başa düşülür. Bu intensivləşmə maddi bazanın möhkəmlənməsi, mineral və üzvi gübrələrin, həmçinin bitki mühafizəsində tətbiq edilən kimyəvi vasitələrin istehsalının artırılması əsasında həyata keçirilir. Halbuki, təbiətin gücünü insan əməyi ilə əvəz etmək olmaz. Sənayedə, həmçinin əkinçilikdə insan yalnız təbiətin gücünün təsiri mexanizmini dərk etdikdə ondan istifadə edə bilər. Təsadüfi deyil ki, təbii komplekslərə və onun - 21 - komponentlərinə göstərilən neqativ təsirlər və ətraf mühitin vəziyyətində baş verlən mənfi dəyişikliklər kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi prosesinin nəticəsidir. Torpaq iqlim şəraitinə uyğun olaraq yüksək elmi əsaslarla tarixən formalaşmış mütərəqqi əkinçilik mədəniyyətini saxlamaq, bəzi yerlərdə onu bərpa etmək, mineral və üzvi gübrələrdən səmərəli istifadə etmək və aqrotexniki qaydalara düzgün riayət etməklə kənd təsərrüfatında potensial imkanlardan da istifadə etmək olar. Xüsusilə xarici ölkələrdə başlamaqda olan hidroponika – torpaqsız qatışıqlarda becərilmə xeyli iqtisadi səmərə verə bilər. Bunun üçün yalnızca yeni texnoloji istehsal vasitələrini əkinçiliyə tətbiq etmək tələb olunur. Demək, intensiv üsulla ərzaq məhsullarının artırılması üçün torpaq sahələrini artırmaq və yararsız hala salmaq tələb olunmur. Yalnızca yeni texnikanın düzgün tətbiq edilməsi tələb edilir. İntensiv üsul nəzərə alındıqda təbii resursların istismarı 2 üsulla həyata keçirilir: 1) bərpa oluna bilən resurslar: verilən ərazidə onların özünü bərpa sürətinə yaxın intensivlikdə istismarı; 2) bərpa oluna bilməyən resurslar: onların ümumi ehtiyatının əhəmiyyətli hissəsinin istismarı, yaxud texnoloji proseslərin modernləşdirilməsi üsulu ilə onların istismarı (məsələn, mədənlərdən filizlərin tamamilə çıxarılmasına nail olmaq). İntensiv üsulla əsasən təbiəti qoruyan istehsal texnologiyasına keçməyi, tullantısız və ya az tullantılı istehsal sahələri yaratmağı əsas prioritet istiqamət kimi qəbul edərək xammalın tam emalını nəzərdə tutmalıyıq. Həmçinin təmizləyici qurğular tikmək, sənaye və məişət tullantılarını emal etmək, hündürlüyü 200-300m olan tüstü boruları qurmaqla təbiətdən səmərəli istifadəyə nail olmağa çalışmalıyıq. Iqtisadi inkişafın ekologiyalaşdırılmasının əsas istiqaməti tullantısız və az tullantılı, resurslara qənaət edən texnologiyaların yaradılmasıdır. Burada belə bir sual meydana gəlir ki, tullantısız texnologiya nədir ? Tullantısız texnologiya – bərk, maye, qaz tullantılarının texniki cəhətdən minimuma endirilməsidir. Tullantısız texnologiyanın yaradılması uzun sürən mürəkkəb bir prosesdir, onun aralıq mərhələsi aztullantılı istehsal texnologiyasıdır. Aztullantılı texnologiya prosesi dedikdə isə elə bir istehsal başa düşürük ki, onun - 22 - nəticəsinin ətraf mühitə təsiri sanitar gigiyenik normaları keçmir. Bu texnologiya ilə biz ətraf mühitin tullantılarla çirklənməsini azalda bilərik və tullantıları təkrar emala cəlb etməklə təbii ehtiyatlara qənaət edə bilərik. Məlum məsələdir ki, istehsal prosesi zamanı bir müəssisənin tullantılarını digər müəssisədə xammal kimi istifadə etməklə yeni məhsul ala bilərik. Bunu bir neçə faktla belə izah edə bilərik ki, məsələn, toxuculuq tullantılarından tibbi pambıq, bərpa edilmiş yun almaq olar. Metal, ağac, kimyəvi material tullantılarından məişət və təsərrüfatda istifadə edə biləcəyimiz alətlər almaq mümkündür. Neft hasilatı zamanı lay qumlarının hidroksil təmizlənməsindən sonra yaxşı şüşə qablar almaq mümkündür. Demək, aztullantılı texnologiya iki məsələni həll edir: 1) təbii xammaldan və onun emalından alınan məhsullardan səmərəli istifadə; 2) müxtəlif növ tullantılardan və çirkləndiricilərdən ətraf mühitin qorunması. Tədricən aztullantılı və resurslara qənaət edən texnologiyalara keçməklə ətraf mühitə yükü əhəmiyyətli dərəcərə azaltmaq olar. Yalnız bu üsulla biz gələcək nəsillərə tükənən və bərpa oluna bilməyən resurslar saxlaya bilərik. Bu texnologiya ilə mineral ehtiyatlardan kompleks istifadə etmək olar və nəticədə faydalı qazıntı itkisi xeyli azalar, xammal bazası genişlənər, iqtisadi səmərə əldə olunar. Bizcə, uzun illər təbiətdən istifadə barədə ayrı-ayrı ictimai-siyasi və ictimai-iqtisadi qurumların elmi-nəzəri konsepsiyalarını təhlil etmək olduqca maraqlı olardı. Cəmiyyət inkişaf etdikcə, yeni-yeni iqtisadi münasibətlər, istehsal formaları yarandıqca yer səthinin təbii təsviri ictimai-iqtisadi məzmun kəsb etməyə, bir sözlə iqtisadi coğrafiyanın yaranmasına səbəb olurdu. Bu elmin yaranması, təşəkkül tapması və inkişafı sənayenin yaranması və inkişafı ilə bağlıdır. Hələ antik və ərəb tədqiqatçıları coğrafi mühitin insan cəmiyyətinə təsiri barədə xeyli əsərlər çap etdirmişdilər. 1567-ci ildə italyan L.Qviççardinin çapdan çıxmış “Niderlandiyanın təsviri” kitabı, 1650-ci ildə Hollandiyada B.Varennusun “Ümumi coğrafiya” əsəri nəinki Avropada, hətta sənayecə zəif inkişaf etməkdə olan Rusiyada böyük əks-səda doğurmuşdu. V.N.Taptişev, M.V.Lomonosov və onların davamçılarının təbiətə materialist baxışları formalaşmışdı. Artıq XVIII əsrdə bir çox fransız tədqiqatçıları, o - 23 - cümlədən coğrafi materializmin nümayəndəsi Ş.L.Monteskye özünün bir çox əsərlərini təbii şəraitin ictimai mühitə təsirinə həsr etmişdilər. Təbiətlə cəmiyyət arasında qarşılıqlı əlaqə barədə məşhur filosof Q.F.Hegelin çox qiymətli fikirləri vardır. XIX əsrin birinci yarısında cəmiyyətin inkişafına təbiətin təsiri barədə A.Humbolt və K.Ritterin fikirləri olduqca maraqlıdır. Elmi sosializm nəzəriyyəsinin yaradıcıları K.Marks, F.Engels və onların davamçılarının da təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrinə münasibətləri diqqəti cəlb edir. Onların baxışında sinfilik daha qabarıq özünü göstərir. Amerikalı tədqiqatçı A.Qyuyo təbii mühitin insan cəmiyyətinə, onun istehsal münasibətlərinə təsirini önə çəkirsə, marksist tədqiqatçılar mülayim iqlimin kapitalizmi doğurduğunu, onun inhisarçı mahiyyətini vurğulayaraq cəmiyyəti onlarla mübarizəyə səsləyirdi. Bəzi tədqiqatçıların əsərlərində təbiətin mənimsəmə formalarının ictimai mühitə təsiri ön plana çəkilir. Rus tədqiqatçısı L.N.Meçnikov belə hesab edirdi ki, irriqasiya işlərinin zəruriyyəti, xüsusilə də Nil çayının daşqınların qarşı mübarizə quldarlıq quruluşunun yaranmasına və inkişafına təkan vermişdir. Əslində isə yeni istehsal münasibətlərinin, əmək vərdişlərinin yaranması, məhsuldar qüvvələrin inkişafı qul əməyinin iqtisadi səmərəliliyini üzə çıxararaq quldarlıq quruluşuna təkan vermişdir. Artıq XIX əsrin ikinci yarısında coğrafi mühitin insan fəaliyyəti ilə dəyişdirilməsi barədə iri əsərlər meydana gəlmişdir. P.P.Semyonov–Tyan-Şanski, D.N.Mendeleyev, A.İ.Voyekov, Q.V.Plexanov kimi məşhur alimlərin təbiətdən kompleks istifadəyə həsr olunmuş əsərləri geniş şöhrət qazanmışdır. Sonrakı dövrdə A.A.Qrüber, Vidal de lya Blaş, M.Bryun, R.Ratsel kimi “antropocoğrafiyaçılar” insanın təbiətdən asılı olduğunu, onların təbiət qüvvələri üzərindəki ağalığının artmasını qəbul etmir, təbiət qanunlarını insan coğrafiyasına tətbiq edirdilər. Bu dövrdə yaranmış “ştandort” nəzəriyyəsi məhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşməsinin həqiqi hərəkətverici qüvvəsini açıb göstərə bilməsə də, onun yerləşmə haqqındakı sxemlərindən sonralar iqtisadi hadisə və proseslərin modelləşdirilməsi nəzəriyyəsi meydana gəldi. - 24 - Alman iqtisadçısı İ.Q.Tyünenin “Təcrid olunmuş dövlət” (1826) kitabındakı istehsal xərcləri, torpağın münbitliyi və bitkinin xüsusiyyətləri, bazar qiyməti ilə müqayisədə nəqliyyat xərcləri ideyası olduqca maraqlı, sonradan kənd təsərrüfatının ərazi təşkilində təkanverici rolu nəzərəçarpacaqdır. Bu gün də iri şəhərətrafı kənd təsərrüfatının ərazi təşkili məsələlərinin həllində onun ideyalarından istifadə edilir. XX əsrin əvvəllərində Rusiyada sosialist inqilabının qələbəsi, SSRİ-nin yaranması, təbiətlə cəmiyyət arasında münasibətlərin yeni forma və metodlarını yaratdı. Təbiətdən səmərəli istifadə üçün ölkə ərazisinin iqtisadi rayonlaşması, bu rayonlar üzrə xalq təsərrüfatının ərazi modellərinin hazırlanması, sənaye qovşaqlarının, kənd təsərrüfatı ərazi – istehsal komplekslərinin, ölkə və rayonlararası nəqliyyat qovşaqlarının yaradılması, infrastrukturların, əhaliyə məişət xidmətinin, qeyri – istehsal sahələrinin perspektiv inkişafını tədqiq etmək, coğrafi mühitin mənimsənilməsi, təbii şəraitin iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsi və digər məsələlər nəzəri və praktik cəhətdən öyrənilməyə başlandı. Aparılan tədqiqat işləri göstərir ki, hər bir ictimai – iqtisadi formasiyada təbiətdən səmərəli istifadə etmək, cəmiyyətin durmadan artan tələbatını ödəmək, təbiəti öz düşündüyü tərzdə ram etmək insan üçün ilk növbədə bioloji və fizioloji əhəmiyyət kəsb etmişdir. Təbiətdən istifadə etmək hər bir zaman və məkan daxilində cəmiyyətin intellektual səviyyəsindən asılıdır. Elm və texnikanın sürətli inkişafı olan müasir dövrdə təbiətdən istifadə daha aktuallaşmışdır. Insan getdikcə azalan təbii resurslardan, təbii şəraitdən elə qənaətlə istifadə etməlidir ki, gələcək nəslin təbiətə münasibəti tamamilə elmi əsaslara söykənsin, özü üçün qlobal problemə çevrilməsin. Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|