Instituti

 

---

62 
4.3-rasm. Matematik modelni ishlab chiqish tarxi
24
 
Biroq, taklif etilayotgan modelning aynanligi haqidagi xulosa bunday 
tekshirishda sezilarli darajada sub`yektivdir. Modelni mavjud narsani tasvirlashga 
majbur etish mumkin, biroq u hali o`sha mavjudlik emas. 
Real vaziyatlar turli maqsadlarda modellashtiriladi. Ulardan asosiysi - 
yangi natijalarni yoki hodisaning yangi xossalarini oldindan aytib berishdir. 
Ko`pincha bunday oldindan aytishlar barcha ehtimollarga ko`ra kelajakda o`z 
o`rniga ega bo`ladi. Bashorat hodisalarga ham taalluqli bo`lishi mumkin. Bularni 
bevosita eksperiment yo`li bilan tadqiq etish mumkin emas (kosmik tadqiqotlar 
programmalaridagi bashoratlar). Boshqa modellar o`lchov ko`lamini ancha qulay 
qilish maqsadida quriladi. Masalan, harorat uchun chiziqlik shkala termometrda 
foydalaniladigan matematik model hisoblanadi. Texnikaviy ob`ektlardagi 
matematik modellar avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT)da keng 
qo`llaniladi. Bu modellarni 
mikro-, makro- va metomiqyoslarda
bajarish mumkin, 
bular ob`ektdagi jarayonlarni ko`rib chiqish detallashtirilgan darajasiga ko`ra 
farqlanadi. 
Mikromiqyosdagi
texnikaviy ob`ektning matematik modeli bo`lib xususiy 
hosilalardagi deferentsial tenglamalar sistemasi hisoblanadi, bular belgilangan 
chegara shartlari bilan yaxlit muhitdagi jarayonlarni ifoda etadi. 
Makromiqyosdagi
texnikaviy ob`ekt matematik modeli bo`lib, belgilangan 
boshlang’ich shartli oddiy deferentsial tenglamalar sistemasi hisoblanadi. 
Metomiqyosda
avtomatlashtirilgan boshqaruv nazariyasi va ommaviy xizmat 
nazariyasini tadqiq etish predmeti bo`lgan ob`ektlar uchun matematik model 
tuziladi. 
24
Л.В. Перегудов, М.Х. Саидов, Д.Е. Алиqулов. Илмий ижод методологияси.- Тошкент: "Молия" нашриёти, 
2002 й. - б.22

---

63 
Modellashtirishning boshlang’ich jarayonida ko`rib chiqilayotgan matematik 
o`zgaruvchanlik tabiatini belgilash qabul qilinadigan muhim echim hisoblanadi.
Amalda ular ikki sinfga bo`linadi: 
•
aniq 
o`lchash 
va 
boshqarish 
mumkin 
bo`lgan 
determinlangan 
o’zgaruvchilar; 
•
aniq o`lchash mumkin bo`lmagan va tasodifiy tavsifga ega stoxastik 
o`zgaruvchilar.