III. 3. Bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning roli
Bolaning faolligi ijtimoiy tarixiy tajribani o‘zlashtirishga yordam
beradi, buning asosida uning bilish, ko‘rgazmali, o‘yin, eng oddiy
mehnat va o‘quv kabi xilma-xil faoliyat turlari, shuningdek,
muomalasi shakllanadi. Bola u yoki bu faoliyatni o‘zlashtirib, faollik
ko‘rsatadi, ayni paytda shu faoliyat bilan bog‘liq bilimlar, malaka,
ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi. Shu asosda unda xilma-xil qobiliyatlar va
shaxs xususiyatlari shakllanadi.
Faoliyat
– kishining moddiy va ma’naviy ne’matlar yaratish
borasidagi hamda shaxsiy va ijtimoiy sohadagi ma’lum bir maqsad
sari qiladigan xatti-harakatlari majmuasidir. Faoliyat - insonning
belgilangan (rejalashtirilgan) maqsadga erishishidir.
Faoliyat
– bir narsani aniqlash uchun biror narsa qilish xohishi
(jarayoni). Bolaning faoliyatdagi faol mavqeyi uni faqat tarbiya
obyektiga emas, shu bilan birga tarbiya subyektiga ham aylantirdi. Bu
bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning yetakchilik rolini
belgilaydi, Bolalarning rivojlanishi va tarbiyalanishining yosh bilan
57
bog‘liq davrlarida faoliyatning turli xillari yonma-yon bo‘ladi va
o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi, lekin bunda ularning roli bir xil bo‘lmaydi:
har bir bosqichda faoliyatning yetakchi turi ajratiladi, unda bolaning
rivojlanishidagi asosiy yutuqlar namoyon bo‘ladi.
Har bir faoliyat ehtiyoj, sabablar, faoliyat maqsadi, mavzuyi,
vositalari, buyumlar bilan amalga oshiriladigan harakatlar va nihoyat,
natija bilan ajralib turadi. Ilmiy ma’lumotlarning dalolat berishicha,
bola ularni darhol emas, balki asta-sekin va katta yoshdagi odamning
rahbarligida egallaydi. Bola faoliyatining xilma-xilligi va boyligi, uni
egallashdagi muvaffaqiyat oiladagi, bolalar bog‘chasidagi tarbiya va
ta’lim sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi. Bolaning dastlabki yoshlaridan
boshlab faoliyatning eng oddiy turlari uning shaxsiy qobiliyatlarini,
xususiyatlarini
va
atrofdagi
narsalarga
munosabatini
shakllantirishning asosi hisoblanadi. Ilk yoshdagi bolaning kattalar
bilan muomalasining (hissiy va hissiy-predmetli muomalasining eng
oddiy turlari unda taassurotlarga bo‘lgan ehtiyojini rivojlantiradi,
tasavvurlarini shakllantiradi. Yangi harakat usullarini egallab borgan
sayin bolalarning faolligi oshib boradi. Biroq faollik darajasi, uning
rivojlanishi irsiy jihatdan shart qilib qo‘yilgan zaminga, taqlid qilishga
ham bog‘liq bo‘ladi. Hayotning dastlabki yillarida kattalar bilan
muomala qilishni va buyumlar bilan ish olib borishni o‘z ichiga
oladigan yo‘l-yo‘riq tadqiqot faoliyati bolalar faoliyatining asosiy
turlari bo‘ladi.
Tarbiyachilar bolalar bilan muomalada bo‘lar ekanlar, ularni
buyumlar dunyosiga olib kiradilar. Shunday yo‘l bilan bolalar o‘ziga
xos buyumlar bilan bog‘liq faoliyatni egallaydilar. Bunda
muomalaning o‘zi bola uchun zarur ehtiyojga aylanadi. Buyumlar
bilan bog‘liq faoliyatni tashkil etish oilada ham, maktabgacha ta’lim
muassasasida ham bir va ikki yoshli bolalarni tarbiyalash vazifalaridan
biri hisoblanadi, chunki bu faoliyatda barcha bilish jarayonlari,
maqsadlari va xulq-atvor sabablari rivojlanadi.
Bu faoliyatda bolalar tarbiyachilar rahbarligida buyumlarning
xususiyatlari, ular bilan qilinadigan harakatlar to‘g‘risida dastlabki
bilimlarni o‘zlashtiradilar, Bola ikki yarim yoshga to‘lganda buyumlar
bilan bog‘liq faoliyat va muomala ancha yuqori rivojlanish darajasiga
erishadi, o‘yin va tasviriy faoliyatga o‘tish uchun asos yaratiladi.
Kattalar uyushtiradigan muloqot va faoliyatda bolalarda o‘zini o‘zi
anglashning dastlabki shakllari shakllanadi. Bola o‘zini atrofdagi
58
odam -lardan ajratadigan, o‘z imkoniyatlarini anglab yetadigan bo‘la
boshlaydi.
Mustaqillik rivojlanishining ana shu bosqichida bolalar
kattalarning vasiyligini qisman cheklashga intiladilar. O‘zini-o‘zi
anglashning dastlabki shakllari xulq-atvor sabablarini shakllan-
tirishning boshlanishi bo‘Iadi.
Ilk yoshdagi bolalarning faolligi va mustaqilligi bevosita katta
odamning ishtiroki va ta’siri ostida ro‘y bersa, 4-6 yoshli bolalar
xilma-xil faoliyatga tobora mustaqil, o‘z xohishlariga ko‘ra
qo‘shiladilar, bunda ongning roli oshadi va ba’zan ijodiy xususiyatga
ega bo‘Iadi.
Ilmiy tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, maktabgacha ta’lim
yoshida yetakchi bo‘ladigan o‘yin faoliyatida maktabgacha yoshdagi
bolaning
ijtimoiy,
bilish
faolligi
rivojlanadi.
Tarbiyachilar
rahbarligidagi o‘yinlar chog‘ida bolalar turli harakat usullarini,
buyumlar, ularning xususiyatlari va belgilari to‘g‘risidagi bilimlarni
o‘zlashtiradilar. Bolalar makon, vaqt munosabatlarini, o‘xshashlikka
va bir xillikka oid aloqalarni anglab yetadilar, tushunchalarni
egallaydilar.
Harakatli o‘yinlar harakatlarning rivojlanishiga, makonda yo‘l-
yo‘riq topishga yordam beradi. Birgalikdagi o‘yinlarda bolalar
odamlar
o‘rtasidagi
munosabatlarni,
harakatlarni
muvofiqlashtirishning ahamiyatini anglab yetadilar va o‘zlashtiradilar,
atrofdagi narsalar to‘g‘risidagi tasavvurlarini kengaytiradilar.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘yin faoliyatining
mazmuni
xilma-xil
bo‘ladi va har tomonlama rivojlanish
imkoniyatlari kengayadi. O‘yin xayolni rivojlantirishga, atrofdagi
voqelik, odamlar mehnati to‘g‘risidagi bilimlarni chuqurlashtirishga,
shaxsning
jamoatchilik
xususiyatlarini
shakllantirishga
ko‘maklashadi.
Muntazam
mehnat topshiriqlari o‘z faoliyatini jamoat
manfaatlariga bo‘ysundirish, ijtimoiy foyda kelishiga amal qilish,
mehnatning
umumiy
natijalaridan
quvonish
ko‘nikmalarini
tarbiyalaydi va rivojlantiradi. Mashg‘ulotlardagi eng oddiy o‘quv
faoliyati atrofdagi tabiat, ijtimoiy turmush, odamlar haqidagi
bilimlarni o‘zlashtirishga, shuningdek aqliy va amaliy ko‘nikmalarni
shakllantirishga yordam beradi.
59
Agar 3-4 yoshda ta’lim paytida bolalarning e’tibori tabiat,
odamlar hayotidagi aniq faktlar va hodisalarga qaratilsa, 5-6 yoshli
bolalarga ta’lim berish muhim aloqalar va munosabatlarni
o‘zlashtirishga va aloqalarni umumlashtirishga hamda eng oddiy
tushunchalarni shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi, bu esa bolalarda
tushunish tafakkurining rivojlanishiga olib keladi. O‘zlashtirilgan
bilimlar va rivojlangan aqliy qobiliyatlarni bolalar xilma-xil
o‘yinlarda va mehnatda qo‘llaydilar. Bularning hammasi bola shaxsi-
ning rivojlanishiga ta’sir etadi, unda faoliyatning yangi mazmuniga
qiziqishni shakllantiradi.
Maktabgacha yosh davridagi ehtiyojlar, his-tuyg‘ular, sabablar,
maqsadlarni tarbiyalash va rivojlantirish shu darajaga yetadiki, u
bolaga maktabdagi muntazam o‘qishga o‘tish imkonini beradi.
Kichik maktab yoshida asosiy narsa o‘qish bo‘lib qoladi va uni
bolalar ijtimoiy ahamiyatga molik faoliyat sifatida tushunadilar.
Bolaning jamiyatdagi yangi mavqeyi o‘z xatti-harakatini va
tengdoshlarining xatti-harakatini o‘zgacha nuqtayi nazardan maktab
o‘quvchisi nuqtayi nazaridan baholashni shart qilib qo‘yadi.
Bola faollik, ijodkorlik ko‘rsatib, kattalarning uning xulq-
atvoriga va faoliyatiga qo‘yayotgan tobora murakkablashib
borayotgan talablarini bajarishga intiladi. Har bir faoliyat turining
mazmuni va tuzilishining ijtimoiy-tarixiy tabiati har bir yosh avlodga
obyektiv ravishda berilgan bo‘ladi, Odamlarning ishlab chiqarish
qurollarida, bilimlarda, san’atda, axloqda va hokazolarda jamlangan
sermahsul faoliyati natijalari birgalikdagi faoliyatda va muloqotda
bo‘lgan paytda tarbiya va ta’lim vositasida katta avloddan kichiklarga
beriladi.
Odam shaxsining ijtimoiy tabiati ana shunday shakllanadi.
Tarbiyachi tarbiyalanuvchida kuchli faoliyat ehtiyojini uyg‘otib, yangi
xulq-atvor sifatlarini shakllantirishga yordam bergandagina kutilgan
natijalarga erishadi.
Dostları ilə paylaş: |