IX. 3. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida iqtisodiy tarbiya
berishning nazariy asoslari
Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilimlarni berishda
dastavval tarbiyachi-pedagog iqtisodiyotga oid ma’lum bilimi va
maTumotlar bilan qurollangan bo‘lmog‘i zarur.
Tarbiyachi-pedagog quyidagi nazariy bilimlarni bilishlari zarur:
– Iqtisodiyotning inson hayotida tutgan o‘rni va uning rivojlanish
tamoyillari va nazariy asoslarini;
– zaruriy hayotiy ehtiyojlar va bolalar faoliyatida oqilona qo‘llay
olish;
– bolalarga iqtisodiy bilim berish orqali iqtisodiy ong, iqtisodiy
madaniyatni tarbiyalash zarur. Iqtisodiy tushunchalardan bo‘lgan
bozor tushunchasi bilan tanishtirishda tarbiyachi bolalarga “bozor”
haqida ma’lumot beradi.
Bozor – bu xaridor bilan sotuvchilar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar,
ularni bir-biri bilan bog‘laydigan mexanizmdir. Bozorga tovar egasi
sotish uchun, xaridor narsa sotib olish uchun chiqadi. Bozordagi
sotuvchi va xaridorlar kimlar?
Sotuvchilar bu tovar ishlab chiqaruvchi korxonalar, fermalar,
fermer xo‘jaliklari, yakka tartibda ishlab chiqaruvchi kishilardir.
Xaridor esa barcha aholi, davlat idoralari va iste’molchilardir.
Bozorda tovarlarni pul vositasida ayirboshlash ya’ni oldi-sotdi
munosabatlari paydo bo‘Iadi. Bir tovar pulga ayirboshlansa, shu pulga
boshqa narsa sotib olinadi. Ya’ni, bog‘bon o‘z yetishtirgan ho‘l meva
mahsulotlarini sotib, o‘rniga o‘ziga kerakli mahsulot sotib oladi.
Bunda: tovar pulga sotiladi, yana boshqa tovar sotib olinadi.
162
Maktabgacha yoshdagi bolalarga bozor turlari va asosiy vazifalari
haqida ma’lumot beriladi.
Bozorlar mazmuni va ishlatilishiga qarab quyidagi turlarga
bo‘linadi:
– iste’molchilar bozori - bunda iste’mol uchun zarur bo‘lgan barcha
tovarlar sotiladi;
– xizmat ko‘rsatish bozori bunda asosan zarur bo‘lgan xizmatlar
ko‘rsatiladi. Bu bozorning rivojlanishi aholining iqtisodiy shart-
sharoitlarini yaxshilab berish bilan bog‘liqdir;
– uy-joy bozori bu bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan
bo‘lib, asosan uy-joylarni xususiylashtirish va ularni sotib olish bilan
bog‘liq bo‘lgan hujjatlardan tashkil topadi;
– innovatsion bozor-ilmiy yangiliklarni texnika va ishlab chiqarish
texnologiyalarini, turli ixtirolarni o‘zida jalb etadi;
Shuningdek, mahalliy, milliy, asosiy, qo‘shimcha chakana,
ulgurchi, mayda-ulgurchi davlatlararo, jahon bozor turlari mavjud.
Xaridor bozordan o‘ziga kerakli ehtiyoj narsalarni pulga sotib
oladi. Xo‘sh, pulning o‘zi nima? Pul bozor aloqalarining hammabop
va universal iqtisodiy vositasidir.
Pul – bozor munosabatlarining asosiy vositasi, uning yordamida
barcha iqtisodiy aloqalar amalga oshiriladi.
Ma’lumki, hamma kishilar puldan foydalanadilar.
– Pulga xonadonlar’bozordan davlatga iste’mol tovarlarini sotib
oladilar.
– Pul - soliqlar, badal, qarz, stipendiya, pensiya kabi majburiyatlarni
to‘lash uchun kerak
Pul 3 ta asosiy funksiyani boshqaradi:
1 – hisob-kitob va iqtisodiy o‘lchov funksiyasi;
2 – muomala vositasi;
3 – jamg‘arish vositasi. 1994-yil 2-iyundan boshlab “O‘zbekiston-
da milliy pul so‘m joriy etildi, Milliy pul – bu muayyan mamlakatda
muomalada yuruvchi va tanho to‘lov vositasi deb qabul qilingan
puldir. Bunda nechta mamlakat bo‘Isa, shuncha milliy pullar bor,
Ularning nomida o‘xshashlik bo‘lsada, ular farqlanadi. AQSh,
Kanada, Avstraliya, Gonkong pullari dollar bilan yuritiladi, lekin ular
hamma jihatdan farqlanadi. Milliy pullar turlicha bo‘ladi. Ulardan biri
tovar shaklidagi puldir, ya’ni bu oltindir.
163
Qog‘oz pullar davlat tomonidan muayyan mamlakatdagi yagona
to‘lov vositasi sifatida kiritiladi va bu tanga pulning o‘ziga yozib
qo‘yiladi. Qog‘oz pullar kupyura shakliga ega. Ular har xil qiymatli
bo‘lib chiqariladi. Masalan, O‘zbekiston milliy puli – so‘mni olsak,
10, 25, 50,100,200,500,1000,5000,10000 va 50000 so‘mlik pullar
shaklida chiqariladi.
Ular yirik va mayda pullarga ajraladi. Yirik pullar qog‘oz
shaklida, mayda pullar tanga va chaqa shaklida chiqariladi.
Milliy pul quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi:
– u mamlakatdagi yagona to‘lov vositasi hisoblanadi.
– u himoya belgilariga ega (bu belgi 12 tagacha bo‘ladi), uni
qalbakilashtirish qiyin bo‘ladi.
– milliy pulning o‘z ko‘rinishi bor, uni boshqa puldan farqlantirib
topib olish mumkin. Milliy pul chidamli bo‘lib, uzoq davrga qadar
xizmat qila oladi. Pul o‘z shakli jihatidan qog‘oz, tanga va chaqa
pullardan tashkil topsa, muomala jihatidan naqd va naqd bo‘lmagan
pullarga ajraladi.
Naqd pullar – bu aholi qo‘lida aniq moddiy shaklidagi qog‘oz va
tanga pullar bo‘lib, u qo‘ldan-qo‘lga o‘tib yuradi.
Bank – bu pul bozorda faoliyat yurituvchi moliyaviy institutdir.
Biroq oldi-sotdi aloqalariga naqd bo‘lmagan pullar ham xizmat
qiladi. Bu bankdagi ayrim kishilar, fermerlar yoki davlat tashkilotlari
nomiga yozilgan puldir. Aholi naqd pul va bankdagi puldan tashqari
plastik kartochkalardan ham foydalanadi. Biroq, ularning o‘zini pul
deb bo‘lmaydi.
Plastik kartochka pul borligini tasdiqlovchi vositadir. Asl pul
kartochkaning o‘zi emas, balki bankdagi pul egasi hisob varag‘i
yozilgan puldir. Pul qanday shaklda bo‘lishidan qat’i nazar kishilar va
jamiyatga xizmat qiladi.
Narx – bozor aloqalarining asosiy iqtisodiy vositasi bo‘lib, tovar
va xizmat birligini sotib olish uchun to‘lanadigan pul miqdorini
bildiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga narx bozordagi oldi-sotdi
aloqalarini ta’minlashi, pul bo‘lgandagina bozordan narsa yoki tovar
sotib olish mumkinligi, xaridor va sotuvchi o‘rtasidagi kelishuv,
sotuvchi bozorda o‘z narxini taklif qilishi mumkinligi, savdolashuv
asosida har ikki tomonga ma’qul narx paydo bo‘lishi to‘g‘risida
tushuncha beriladi. Buning uchun “Bozorda” o‘yini hamkorlikda
o‘ynaladi.
164
Bolalarga xonadon byudjeti oilada jamg‘ariladigan va tejab
qolingan pul, ya’ni oila daromadi va oila xarajati kabi tushunchalar
berib boriladi.
Xarajat bu har qanday narxning umumiy asosi bo‘ladi, chunki
xarajatsiz hech qanday tovar yoki xizmat yaratib bo‘lmaydi. Xarajat
narx tarkibiga kiradi, chunki tovarlar sotilgach ular qoplanishi kerak.
Narx hech bo‘lmaganda xarajatni qoplashga yetarli bo‘lishi kerak.
Masalan, yosh tadbirkor milliy qo‘g‘irchoqni yasab uni bozorga olib
chiqadi, har bir qo‘g‘irchoqning tannarxi ya’ni tadbirkor sarflagan
xarajat taxminan 10.000 so‘m, unga bozor narxi 12.000 so‘m qilib
belgilanadi. Tadbirkorning har bir qo‘g‘irchoqdan oladigan sof
foydasi 2 000 so‘m. Talabga qarab, narx-navoni oshirish yoki
tushurish mumkin. Bu bolalar bilan o‘ynaladigan “Biz bozorga
boramiz” o‘yinida aks ettiriladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga tadbirkorlik to‘g‘risidagi
tushuncha berishda, tadbirkorlik mehnat faoliyatining bir turi ekanligi,
bu g‘oyat mas’uliyatii mehnat turi ekanligi tushuntiriladi.
Tadbirkorlik bu bozor qonun-qoidalariga asoslangan faoliyat
hisoblanadi. Tadbirkorlik bu intilish, qandaydir yangilikni
boshqarishda qaror qilish, yaratishga intilishdir. Tadbirkorlik amaldagi
qoidalarga muvofiq daromad olishga qaratilgan yuridik va jismoniy
shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish yo‘li bilan tavakkal
qilib o‘z mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan
tashabbuskorlik faoliyati hisoblanadi.
O‘zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlikning taraqqiyoti
tarixan 5 davrni bosib o‘tdi. Birinchi davr – XIX asr uchinchi
choragidan 1917-yilgacha davom etdi. Bunda kosiblar, dehqonlar,
kichik va o‘rta korxonalar bo‘lgan. Ikkinchi davr – 1918-1985
(turg‘unlikj davri yakka tartibdagi hunarmardchilik -kosibchilik 1 %
ga yetgan. Uchinchi davr – 1985-1991-yillar jonlashish davri.
To‘rtinchi davr shakllanishi – 1991-2005-yillar. Beshinchi davr –
barkamollik davri, 2005-yildan keyingi yillar.
Mamlakatimizda yaratilgan qonunlar, me’yoriy hujjatlar asosida
iqtisodiyotning an’anaviy tadbirkorlikka moyil bo‘lgan tarmoqlar,
xizmatlar tarmog‘i kengayadi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanishida
tadbirkorlik faoliyati ijtimoiy va iqtisodiy amaliyotga ega. Bozor
iqtisodiyotga asoslangan ishlab chiqarish jarayonida tadbirkorlikning
roli kattadir.
165
Tadbirkor bu shunday insonki, u o‘zida bo‘lgan pul
mablag‘laridan, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan ishlab 263
chiqarish qurollari, mahsulotlar bilan aholi uchun turli ijtimoiy
xizmatlar ko‘rsatishni tashkil qiluvchi shaxsdir. Tadbirkor – bu tartib
bilan puxta o‘ylab ish qiladigan, ya’ni ishbilarmon shaxs. Hamma
ham tadbirkor bo‘lavermaydi. Tadbirkor doimo o‘zining fikr-
mulohazalari bilan yangilik yaratishga, ya’ni ishlab chiqarish tashkil
etishga, yangi iste’mol mahsulotlarini yaratishga yangi texnika va
texnologiyalarini yaratish orqali o‘z qo‘lida ishlayotgan xodimlarning
mehnatlarini yengillashtirish, ishlab chiqarish harakatlarini kamay-
tirishga intiluvchi shaxs hisoblanadi.
Firma – bu tovar ishlab chiqaruvchi korxona. U nafaqat moddiy
tovarlarini, shuningdek xizmatlarni ham yaratadi va qimmat bozorga
chiqaradi.
Firma iqtisodiyotimizning muhim boshlang‘ich bo‘g‘ini bo‘ib,
unda ishlab chiqarish yuz beradi, ishlab chiqarish omillari harakatga
keladi. Rivojlanayotgan tezkor davrda respublikamizda yashayotgan
har bir fuqaro keksa-yu yosh “biznes” degan terminga duch kelmoqda.
Xo‘sh, biznes so‘zini qanday tarzda tashkil etish mumkin?
Biznes so‘zi inglizchadan “tadbirkorlik harakati” deb tarjima
qilinib, mulkka ega fuqarolarning daromad keltiruvchi faoliyatidir.
Biznes bu harakat, ish demakdir. Bu oddiy va tekin ish bo‘lmasdan,
balki kishilar o‘rtasidagi ishbilarmonlik munosabatlari orqali yuzaga
keladigan harakatdir.
Biznes - o‘z ehtiyojini qondirishga qaratilgan faoliyatdir. Biznes
uzoq davrni qamrab oluvchi taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan. XX
asrning o‘rtalarida tizim tasnifiga ega bo‘ldi. nBiznes bu ishlab
chiqarishni tashki etish, iqtisodiy faoliyat va munosabatlar, pul ishlab
topishdir.
Biznes bu tijorat, savdo, ferma, ishbilarmonlik, epchillik demak-
dir. Biznes tizimi iqtisodiy tizimning tarkibiy qismi hisoblanib, davlat
tomonidan tartibga solinadi. Biznes ishi bilan shug‘ullanuvchilar
biznesmenlar deb ataladi. Yaqin davrlargacha biznesmen degan
ishbilarmon kapitalist, har qanday ishdan o‘zi uchun daromad
qiluvchi, o‘zini boyitish uchun hech qanday yo‘ldan qaytmaydigan
kishilar sanalardi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish natijasida bu kungacha boshqacha tus
oldi va biznes deganda bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda olish
166
maqsadida mahsulot ishlab chiqarish va sotishga qaratilgan iqtisodiy
faoliyat bilan shug‘ullanuvchilar tushunila boshlandi. XVII asr oxirida
“biznesmen” so‘zi birinchi marotaba Angliya iqtisodiyotida paydo
bo‘lib, u “mulk egasi” ma’nosini bildiradi.
Biznesmen bu dadil, muhim va murakkab maqsadlarni ro‘yobga
chiqarishga jazm etib, yangi g‘oyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq
bo‘lgan mas’uliyatni o‘z zimmasiga olgan, tavakkal ish yurituvchi
shaxsdir.
Biznesmen bu doimo o‘z ishining fidoyisi, bilimdon kishidir. U,
avvalo, biznes ishini qanday amalga oshirishni, qanday sharoitda
amaliy harakat qilishni, tadbirkor oldida uchraydigan to‘siqlarni hal
qilish yo‘llari va qanday yutuqlarga erisha olishni bilishi kerak. U
ishlab chiqarishni tashkil etish, mahsulotni sota bilish, bozor
munosabatlari sharoitida vujudga keladigan sharoitlarni to‘g‘ri
baholay bilishi, to‘g‘ri yo‘l tanlay olishi lozim. Har bir biznesmen
faqat o‘z kuchiga, bilimiga ishonishi va suyanishi kerak. O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va O‘zbekiston Respublikasi “Tadbir-
korlik to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq “balog‘at yoshiga yetgan har
bir fuqaro o‘z mulkiga yoki mulk egasining vakolati asosida qonunga
zid bo‘lmagan faoliyat turi bilan shug‘ullanishi mumkin”. Biznes
faoliyatini tanlash, uni tashkil etish va rivojlantirish mohiyati jihatidan
davlat, jamiyat ahamiyatiga ega bo‘lgan ish bo‘lib, u erkin tanlangan
faoliyatdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni vaqt tushunchasi bilan
tanishtirish asosan matematika mashg‘ulotlarida amalga oshiriladi.
Kattalar tomonidan ishlab chiqarishda mehnat unumdorligi yuqori
bo‘lsa, vaqtning qadri oshadi, chunki vaqt birligida shunchalik ko‘p
mahsulot va xizmat yarataish shu tufayli ko‘proq pul topish
imkoniyati yaratiladi. Vaqt bu pul demakdir, degan shiorning ham
ma’nosi mana shunda.
Dostları ilə paylaş: |