Bilimlendiriw ministrligi

 
 

---

166 
10-TEMA. DINAMIKANÍ STATISTIKALÍQ ÚYRENIW USÍLLARÍ
10.1. Dinamika qatarları, olardıń quramlıq elementleri hám túrleri
Social-ekonomikalıq hádiyse hám processler dialektika kóz qarasınan 
bárqulla hárekette, ózgeriwde hám rawajlanıwda bolıp, rawajlanıw bolsa 
ápiўayıdan quramalıǵa, tómennen joqarıǵa, góneden tazaǵa qarap ózgerip baradı. 
Statistika sociallıq-ekonomikalıq hádiyselerdi tek turaqlı halda alıp qaramay, 
olardıń waqıt ishinde ózgeriwin hám de bul ózgerislerdiń ulıwma nızamlıqların 
anıqlaw maqsetinde, statistikanıń ózine tán usılı boǵan dinamika qatarlarınan 
paydalanadı. Sociallıq-ekonomikalıq hádiyselerdiń waqıt ishinde ózgeriwi 
statistikada dinamika dep, sol processlerdi хarakterlewshi kórsetkishler qatarı bolsa 
dinamika qatarları
dep júrgiziledi.
Hár qanday dinamika qatarı tómendegi eki elementten ibarat boladı: 
birinshisi waqıt momentler (sáneler), dáwirler (jıllar, aylar hám basqa) diziminen, 
ekinshisi olarǵa tiyisli–kórsetkishler yaǵnıy úyrenilip atırǵan waqıyanıń sanı, 
kólemi, muǵdarın хarakterlewshi dárejeler. Bulardan basqa analitikalıq maqsetler 
ushın esaplanǵan ortasha hám salıstırmalı muǵdarlarda dinamika qatarlarında 
keltiriliwi múmkin.
Dinamika qatarlarında baslanǵısh (bazis dáwir-D
0
), aqırǵı (aǵımdaǵı dáwir-
D
1
) dárejeler hám jobalastırılatuǵın dáwir (D
r
) bar.
Dinamika qatarların dúziw processinde belgili shártlerge boysınıw kerek. 
Dáslep kórsetkishlerdiń salıstırmalılıǵın támiyinlew shárt. Bunıń ushın olar birdey 
ólshew birligine keltiriliwi, dáwirler boyınsha alǵanda birdey jol menen 
esaplanǵan bolıwı tiyis.
Bunnan tısqarı, barlıq dáwirler ushın baqlaw obyekti territoriyası jaǵınan 
birdey tárizde sheshilgen bolıwı kerek. Baqlaw birligin túrlishe qabıl etiw 
dinamika qatarlarınıń salıstırmalı bolmawına alıp keliwi múmkin. 
Maǵlıwmatlar salıstarmalı bolıwı ushın olar tiyisli bolǵan dáwirdiń uzın-
qısqalıǵı hám esaplawdaǵı anıqlıq (0,1; 0,01 yamasa
 
0,001 anıqlıqta) dárejeleri 
boyınsha da birdey bolıwı kerek. Bulardan basqa dinamika qatarların úyrenip 

---

167 
atırǵanda qatarlarǵa kirgizilgen jıllar bir-birinen keskin parıq qılmawı kerek. Bul 
shárt baslanǵısh qatardıń keyingi dáwirlerine tiyisli. 
Statistikalıq baqlaw nátiyjeleri eki túrdegi absolyut muǵdarlar menen 
kórsetiledi. Birinshi túrdegi muǵdarlar hádiyselerdiń anıq sánedegi, momenttegi 
jaǵdayın хarakterleydi. Mısalı, хalıqtıń sanı, tiykarǵı islep shıǵarıw fondları qunı, 
amanat kassalardaǵı pul qoyılmaları hám usıǵan usaǵanlar, ádette jıl basına yamasa 
jıl aqırına qaray esaplanadı. Bunday kórinistegi absolyut muǵdarlar tiykarında 
dúzilgen dinamika qatarları