Koreya tarixi

N e o k o n fu tsiy lik - yan gi
dav lat g 'o y asi
Hokimiyatga Li sulolasi kelishi 
bilan neokonfutsiylik yangi dav 
lat g'oyasiga aylangan Jam iyat
taraqqiyoti uchun bo'lgan ehtiyoj "nirvana"ga bo'lgan buddaviylik 
yo'nalishi va hayotga bo'lgan m unosabat kabi yechilm agan muam- 
molarni faol va am aliy tarzda yechishni talab qilar edi. Buddaviylik 
barcha falokatlam ing sababchisi deb e'lon qilindi. Buddaviylik ibo- 
datxonalari qaram dehqonlaridan m ahrum bo'ldi va ularga tegishli 
yerlar bir necha barobar qisqartirildi. Aynan mana shunday sababga 
ko'ra daotsizm ham o'zining tarafdorlaridan m ahrum bo'ldi (1518 
yil Seulda m arkaziy daotsiylik ibodatxonasi yopilgan).
Seulda va viloyatlarda konfutsiylik m aktablari ochilgan. Dav- 
lat Kengashi bilan birga davlat m aslahatchilari Palatasi ham joriy 
etilgan bo'lib, unga konfutsiy olim lari kirgan. XVI asrda konfutsiy 
olim lar sharafiga b ag'ish lan gan konfutsiylik ibodatxonalari - so- 
vonlar
tashkil qilingan b o'lib , vaqt o'tishi bilan ular m ahalliy siyo- 
siy m arkazlarga aylangan.
K onfutsiylikning m avqei kuchayishi natijasida K oreyada ijobiy 
o'zgarishlar yuz berdi. Avvalo, qirolga barcha itoat qilishi bilan 
bog'liq konfutsiylik m e'yorlari m ustahkam landi, bu m arkazlash- 
gan davlatning m uhim sharti edi. Boshqa tom ondan, xatolarni 
e'tirof etib, ularni tuzatish y o'li bilan kam olotga erishish qirollik 
oilasiga ham joriy qilinishi, davlat boshlig'i tom onidan yaqinlari 
va olim larni ro'yxatga kiritib, boshqaruvda yangiliklar joriy eti- 
lishiga sabab b o'ld i. Koreya qirollari xalqqa qilgan m urojaatlarida 
o 'z xatolarini bir necha m arta tan olgan va u lam i tuzatishga va'da 
bergan. Koreya tarixida qirollik boshqaruvini takom illashtirish bo- 
rasida olim lar va am aldorlar o'zlarining takliflarini bildirganlar.
N eokonfutsiylik davlat g'oyasi tarzida shakllanishida siyosiy 
kuchlar bir xil bo'lm agan. Choson davrining dasflabki o ‘n yillikla- 
rida e'tiqodli konfutsiylar, "xizm at ko'rsatgan am ald o rlar" -
xun-
gular
ko'p roq ta'sir doirasiga ega bo'lib , hokim iyatga egalik qilgan 
lar. Biroq, vaqt o'tishi bilan jam iyat hayotida islohotlar g'oyasini 
ilgari surgan neokonfu tsiylar yoki 
sarimlar
("olim lar o 'rm o n i") ye- 
takchilik qilgan. Shu bois Van Sonchjon (1469-1494) davrida ular 
yuqori lavozim larni egallaganlar. Biroq, 1498 yilda regent Yonsan 
Gun (1494-1506) davrida xungular tavsiyasiga ko'ra ko'plab yuqori
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

72
VI Bnb. ChO SO N SU L O LA SI 1 § IJk Choson
m artabali sarim lar o'ldirilgan yoki surgun qilingan. Buning sababi 
van Sejo (1455-1468) davrida voyaga yetm agan van Tanjon (1452- 
1455)ning am akisi noqonuniy taxtni egallab, uni viloyatga yubor- 
gan. 1457 yili esa unga o 'zin i o'zi o'ld irish i to'g 'risid agi buyruqni 
yuborgan. Buddaviylikning m avqeini qayta tiklashga qaratilgan 
harakati uchun u 
uzurpal
nom ini olgan van C hunjon (1506-1544) 
davrida sarim lar islohotlar o'tkazishga harakat qilganlar. Aynan 
m azkur islohotlar "xizm at ko'rsatgan am ald o rlar"n in g tinchligiga 
birm uncha xavf solgan, jum ladan, davlat im tihonlari orqali am al- 
dorlarni tayinlash iqtidorli odam larning kashf etilishiga sabab 
bo'lgan. Biroq, 1519 yilda xungular kurashning yangi ko'rinishini 
boshlagan va m azkur kurashlarda ko'plab islohotchilar jon bergan. 
Van Sonchjo (1567-1608) davrida sarim lar g'alaba qozonganlar. Bi- 
roq, ikki o'rtada neokonfutsiylarga raqobatchi partiya ("p u n d an ") 
paydo bo'lib, dastlab sharqiy va g'arbiy, keyinchalik sharqiy parti- 
ya janubiy va shim oliy guruhlarga bo'lingan.
Shunday qilib, koreys neokonfutsiyligida qator m aktab va 
yo'nalishlar rivojlangan.
Chon Gvan Cho (1482-1519) qonun asosida m arkazlashgan dav- 
lat qurishga qaratilgan 
legistlar
m aktabiga asos solgan. C hon Gvan 
C ho o'qim ishli b lishga e'tibor qaratgan. U ning fikricha, dunyoni 
bilish asosida insonda tafakkur rivojlangan. Aynan bu g'oyadan 
kelib chiqib, u lavozim lar berilishibo'yicha davlat im tihonlari ras- 
m iyatchilik ko'rinishini olishiga qarshi chiqqan va uning o'rniga 
ijtimoiy m avqeidan q at’i nazar, iqtidorli shaxslarni davlat lavo- 
zim lariga jalb etish m asalasini ilgari surgan. H ar bir kishi uchun 
kam olotga erishish im koni m avjud. Aynan axloq va odob, o'zaro 
yordam m e'yorlari bajarilishini nazorat qilish orqali qishloq kon- 
futsiylik jam oasiga yordam berish m um kin. Chon Gvan C ho "kuch 
va q o'rqu v "g a asoslangan g'oyalarga qarshi "xalqqa m u h ab bat" va 
"odilona bosh q aru v "ga asoslangan "q irollik y o 'li" nom li konsep- 
siyani ilgari surgan. Biroq keyinchalik sarim lar q u v g'in qilingan 
vaqtda olim ham o'ldirildi.
X V -X V I asrlarda Kim Si Sip (1435 1493) va So Kyon Dok (Xva- 
dam , 1489-1546) yetakchiligida falsafiy m aterializm ga asoslangan 
m aktab paydo bo'ldi. Kim Si Sip - ateizm yo'liga kirgan birinchi 
koreys faylasufi hisoblanadi. U ruhning abadiyligi va jannat yoki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V IB o b C hO SO N SU L O L A Sl. 1 §. Ilk Choson
73
do'zax haqidagi qarashlarni, shom onlar faoliyatini yolg'on deb tal- 
qin qiladi. O m ad va om adsizlik odam ning  ziga bog'liq. Ruhlar 
to'g 'risid agi tushunchalar odam lar ongidagi fantaziya m ahsulidir. 
Kim Si Sip xalqni "gum anistik boshqarish" tarafdori bo'lgan. Al- 
loma o'zin in g asarlarida oddiy xalq hayotining azob-uqu batlari 
haqida yozib, hukm dorlarning hasham atli hayotini tanqid qiladi. 
Aynan xalqni shafqatsiz boshqarish usuli qo'zg'olon larga sabab 
b o'ladi, deydi.
Aynan bu d avm in g m ashhur allom alaridan biri So Kyon Dok- 
dir. U n in g qarashlariga ko'ra, insonga tugMlishidan boshlab inso- 
niylik va adolat tushunchalari ham rohdir. Biroq, havoyi istaklari 
va ta'm agirliklar ularni yo'ldan ozdiradi. Shuning uchun inson 
doim iy ravishda o'zini axloqiy tarbiyalab borishi zarur. Xvadam 
oilaviy sag'analar uchun dehqonlar yerlarini bosib olgani sababli 
nafaqat zodagonlarni, balki hukm dorni ham tanqid qiladi. Fayla- 
suf yana m aqsadsiz an'anaga aylangan qator m arosim lar borasida 
ham fikr bildirgan.
C hjusianlikning yana bir yirik nam oyandasi Li Xvan (Txvege, 
1501-1570) bo'lgan. Txvege chjusianlikning qayta tiklanishi taraf- 
dori bo'lib, u m uxolifatdagi barcha ta'lim otlarni tanqid qilgan. Li 
Xvan konfutsiylik asketizm ining yetakchisi bo'lgan. U nafaqat has- 
ham atli hayot tarzini, balki oddiy uylarni ham tanqid qilgan, hatto 
yem akni ham "y om on lik " deb hisoblagan.
Li Xvan fikricha, konfutsiylik q on un -qoid alariga m am lakat- 
ning barcha hududlarida birday am al qilinishi lozim . U ning qish 
loq jam oasi loyihasi quloqsiz ota-on alar, aka so'ziga quloq sol- 
magan ukalarga ham da nikob va m otam m arosim lari buzilganda 
jazo berishga qaratilgan edi. Shuningdek, kim ki jam oa tartiblari 
va an'analarini buzsa, qachonki m uam m o am aldagi hokim iyat 
bilan bog'liq bo'lib, o'rnatilgan qonunlarga qarshi chiqilsa yoki 
buzg'unchilik ishlari olib borilib, hokim iyat tanqid qilinsa yoki 
ular bilan tortishilsa, olim larga hurm atsizliklarcha m unosabat uc- 
hun ham jazo belgilanishi Iozim bo'lgan.
Ilk C hoson davrida neokonfutsiylikning yana bir yirik nam o- 
yandasi Li I (Yulgok, 1536-1584) boMgan. U Li Xvanning o'quvchisi 
boMishiga qaram asdan, keyinchalik ustozi g'oyalaridan voz kech- 
gan. Uni Txvegening Chju Si m atnlariga bogManib qolganligi qano-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

74
VI Bob C hO SO N SU L O LA Sl. 1 §. llk Chosnn
atlantirm agan. Bu borada Li I yanada ilgarilab ketgan bo'Iib, Chju 
Sining o'ziga qarshi chiqqan. U neokonfutsiylarni haqiqiy hayoL 
dan yiroqlashib, faqatgina kitobga bog‘lanib qolganlikda ayblaydi. 
U ning fikricha, olingan bilim larning haqiqiyligini insonlar m isoli- 
da sinash lozim, jannat va do'zax m avjudligi, "ajr, m ukofot"i kon- 
sepsiyasi to'g'risidagi tasavvurlar um um an ishonchsizdir.
Yulgokning ijtim oiy doktrinasi konfutsiylik axloqi, "insonpar- 
var bosh qaruv" va "xalqni sevish "g a asoslangan. Li Ining fikricha, 
jam iyatning asosiy kam chiligi: 1) qaytariluvchi kafolat tizim ibo 'lib, 
unda to'lanm agan o'lpon, soliq yoki m ajburiyatlar qarindoshlar va 
qo'sh nilar zim m asiga tushgan; 2) hisobsiz soliq va o'lp onlar; 3) 
hadya, sovg'a berish am aliyoti; 4) jam oaviy ishlab berish; 5) am al- 
dorlarning pora olishi. Aynan m azkur og‘irlik lam in g b arch asi xalq 
zim m asiga tushadi. Aynan xalqning qashshoqlashishi qo'zg'olon 
va jinoyatlarga sabab bo'ladi. Islohotlar - davr talabi. D avlat bosh- 
qaruvini alm ashtirish yoki yakun toptirish "ajd od lar q on u n i" hi- 
soblanadi.